سایه روشن دستورالعمل‏‌ها برای کوچک مقیاس‏‌ها

زمستان امسال همان‌طور که پیش‌بینی می‌‌شد برای بخشی از صنایع پرمصرف همراه با اعمال محدودیت‌های تخصیص سوخت بود؛ چرا که دولت باید ابتدا گاز را در اختیار اولویت‌‌های اصلی قرار می‌‌داد؛ به این ترتیب نیروگاه‌‌های فسیلی بزرگی که دوره اورهال خود را طی کرده بودند، به عنوان اصلی‌‌ترین اولویت، محدودیت گاز را تجربه نکردند و برخی هم از سوخت جایگزین استفاده کردند، اما بخشی از نیروگاه‌‌ها که از قضا راندمان بالاتری داشتند و به دلیل قرار‌گیری در محل مصرف حداقل پرت انرژی را به ثبت می‌‌رساندند، از همان نخستین روزهای آذرماه به طور کامل گازشان قطع شد و تا امروز هم ادامه دارد؛ صحبت از نیروگاه‌‌های کوچک مقیاس است که با سیاست‌‌های حمایتی دولت از حدود یک دهه پیش با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ایجاد شدند اما هیچ گاه جزو اولویت‌‌ها نبوده‌‌اند؛ نشان به آن نشان که حتی سرمایه‌گذاران این نیروگاه‌‌ها معاونت یا سازمانی در وزارت نیرو برای پیگیری مشکلات‌‌شان ندارند.

البته این نگاه از همان ابتدا وجود داشته و منحصر به دولت خاصی نیست، بلکه فقدان سیاست کارشناسانه برای توسعه صنعت برق منجر به افول سرمایه‌گذاری کوچک مقیاس‌‌ها در سال‌های اخیر شده است؛ بنابراین در حالی که با تشویق سرمایه‌گذاران به احداث این نیروگاه‌‌ها به راحتی مشکل ناترازی ۱۵‌هزار مگاواتی برق رفع می‌‌شد، دولت‌‌ها راه سخت‌‌تر و پرهزینه‌‌تر را انتخاب کردند که با توجه به هزینه‌‌های بسیار بالای احداث و از طرفی سیاست‌‌های وزارت نیرو مبتنی بر خرید ارزان برق از نیروگاه‌‌ها و همچنین باز پرداخت نشدن اقساط ارزی نیروگاه‌‌ها به صندوق توسعه ملی عملا احداث نیروگاه بزرگ توسط دولت و سرمایه‌گذاران امکان‌‌پذیر نیست و حالا دولت سیزدهم با درک اهمیت مساله، شبیه همان راهی که برای توسعه تجدیدپذیرها در پیش گرفت، با صدور دستورالعملی قصد دارد علاوه بر صدور مجوز فروش مستقیم برق کوچک مقیاس‌‌ها به صنایع، با مکانیزم‌‌های تشویقی، سرمایه‌گذاران را برای ورود به این عرصه ترغیب کند.

در همین خصوص کارشناس ارشد صنعت برق معتقد است: متاسفانه قطع انرژی‌ برای نیروگاه‌‌های کوچک مقیاس تبدیل به یک روال عادی شده است و امسال هم از ۵ آذر گاز کوچک مقیاس‌‌ها قطع شده و کماکان این وضعیت ادامه دارد؛ این در حالی است که پیش‌تر وزارت نیرو قول مساعد برای پیگیری وصل گاز کوچک مقیاس‌‌ها را داده بود و مقرر شده بود که نیروگاه‌‌هایCHP و نیروگاه‌‌های خرید تضمینی به ترتیب اولویت یک و دو برای وصل گاز باشند؛ بنابراین نامه‌نگاری وزارت نیرو به وزارت نفت و متعاقب آن شرکت گاز انجام شد، اما شرکت گاز فقط اولویت یک را وصل کرد و این در حالی است که ۵‌درصد نیروگاه‌‌های مقیاس کوچک CHP هستند. این روند متاسفانه در سه سال اخیر روند صعودی داشته است و در حالی که سال ۱۴۰۰ دو ماه و سال ۱۴۰۱ سه ماه گاز کوچک مقیاس‌‌ها قطع بود، امسال تا زمان انجام این مصاحبه ۳ ماه و ۵ روز از قطعی گاز کوچک مقیاس‌‌ها می‌‌گذرد.

به گفته حسین محمد نژاد با دستورالعمل اخیر وزارت نیرو سرمایه‌گذاران کوچک مقیاس‌‌ها می‌توانند برق‌شان را تا ۱۰ سال به صنایع بفروشند و صنایعی که از کوچک مقیاس‌‌ها برق بخرند، مشمول خاموشی نمی‌‌شوند. نکته مثبت دیگر اینکه اگر گاز نیروگاه‌‌ها قطع شود دوره ۱۰ ساله فروش دوجانبه به صنایع افزایش می‌‌یابد و وزارت نیرو هم تضمین کرده که چنانچه سرمایه‌گذار این نیروگاه‌‌ها قادر به فروش برق به مصرف‌کننده به صورت قرارداد دوجانبه نباشد، برق را به نرخ هر کیلووات ۸۰۰ تومان خریداری کند و این رقم مشمول تعدیل و بالا رفتن نرخ ارز هم می‌شود و پتانسیل بالایی ایجاد می‌کند؛ البته تلاش ما این بود که این دستورالعمل در مهر ماه ابلاغ شود، اما در هشتم بهمن ابلاغ شد و تاکنون هم آیین‌‌نامه‌‌های ذیل آن مانند تعیین نقاط اولویت‌‌دار، ابلاغ قرارداد تضمینی، ابلاغ فرمت قرارداد دوجانبه و...هنوز نهایی نشده و با توجه به این روند، دستورالعمل مذکور به پیک تابستان ۱۴۰۳ نمی‌‌رسد، اما اگر در نهایت اجرایی شود امیدواریم رونق نسبی را در کوچک مقیاس‌‌ها البته نه در حد و اندازه‌‌های سال‌های ۹۳ و ۹۴ شاهد باشیم. متن پیش رو ماحصل گفت‌‌وگوی «دنیای‌اقتصاد» با حسین محمد نژاد، کارشناس ارشد صنعت برق در رابطه با مهم‌ترین چالش‌‌ها و راهکارهای پیش رو برای توسعه نیروگاه‌‌های کوچک مقیاس است که در ادامه می‌‌آید.

در زمستان امسال وضعیت نیروگاه‌‌های کوچک مقیاس از نظر تامین انرژی چگونه بود؟

متاسفانه قطع انرژی ‌برای نیروگاه‌‌های کوچک مقیاس تبدیل به یک روال عادی شده است و امسال هم از 5 آذر گاز کوچک مقیاس‌‌ها قطع شده و کماکان این وضعیت ادامه دارد؛ این در حالی است که پیش‌تر وزارت نیرو قول مساعد را برای پیگیری وصل گاز کوچک مقیاس‌‌ها داده بود و مقرر شده بود که نیروگاه‌‌هایCHP و نیروگاه‌‌های خرید تضمینی به ترتیب اولویت یک و دو برای وصل گاز باشند؛ بنابراین نامه‌‌نگاری وزارت نیرو به وزارت نفت و متعاقب آن شرکت گاز انجام شد، اما شرکت گاز فقط اولویت یک را وصل کرد و این در حالی است که 5‌درصد نیروگاه‌‌های مقیاس کوچک CHP هستند. این روند متاسفانه در سه سال اخیر روند صعودی داشته است و در حالی که سال 1400 دو ماه و سال 1401 سه ماه گاز کوچک مقیاس‌‌ها قطع بود، امسال تا زمان انجام این مصاحبه 3 ماه و 5 روز از قطعی گاز کوچک مقیاس‌‌ها می‌‌گذرد؛ این در حالی است که این نیروگاه‌‌ها نسبت به نیروگاه‌‌های فسیلی راندمان بالاتری تا 47‌درصد دارند و به دلیل قرار گرفتن در محل مصرف، فاقد تلفات انرژی هستند، اما شاهدیم نیروگاه‌‌های بزرگ با راندمان 17‌درصد در مدار قرار دارند.

فقدان نگاه جدی و کارشناسانه به توسعه کوچک مقیاس‌‌ها یکی از عمده‌ترین علل بروز مشکلات در پیک‌‌های تابستان بوده است. در این خصوص چه پیش‌بینی از تابستان 1403 دارید؟

وضعیت مصرف در سال 1403 را اگر طبق روال گذشته کارشناسی کنیم، حدود 6‌درصد افزایش مصرف را شاهد خواهیم بود و امسال باید این میزان را به 67‌هزار مگاوات تابستان امسال اضافه کنیم؛ بنابراین اگر حجم تولید برق به مانند امسال باشد، میزان خاموشی به حدود 17‌هزار مگاوات در پیک می‌‌رسد، چرا که صنایع حدود 900 مگاوات احداث کرده‌‌اند و با توجه به مشکلات تامین مالی بعید است که آغاز به کار نیروگاه‌‌های تجدید‌پذیر به تابستان امسال برسد.

در خصوص کوچک مقیاس‌‌ها نیز اگر چه شتاب بسیار مطلوب توسعه را تا سال 97 شاهد بودیم اما با توجه به نرخ ارزان برق و پرداخت نشدن به موقع مطالبات این شور و شوق از بین رفت و بر این اساس ما امروزه با دو مشکل در حوزه مقیاس کوچک‌‌ها مواجه هستیم؛ مشکل اول مربوط به نیروگاه‌‌های موجود است که حدود 2‌هزار مگاوات از ظرفیت برق کشور را شامل می‌‌شوند؛ این نیروگاه‌‌ها به دلیل تاخیر در پرداخت مطالبات و همچنین پایین آمدن قیمت برق تولید بعد از 5 سال اول ممکن است به دلیل نبود نقدینگی حاضر به ادامه تولید نباشند و مساله دوم هم مربوط به خطر سرمایه‌گذاری نکردن در بخش کوچک مقیاس‌‌هاست؛ اخیرا دستورالعملی در وزارت نیرو مصوب شده که تا حدودی بخشی از نیازهای سرمایه‌گذاری مقیاس کوچک دیده شده و امیدواریم در عمل هم این اتفاق بیفتد، اما چند نکته منفی آن باعث ایجاد نگرانی می‌شود که از جمله آنها نرخ خرید تضمینی پایین است که 800 تومان تعیین شده و از جذابیت لازم برای ترغیب سرمایه‌گذار برخوردار نیست. نکته منفی دوم مربوط به گواهی ظرفیت است که با وجود اینکه از محل سرمایه سرمایه‌گذاران ایجاد می‌شود، اما از روز اول تمامی ‌‌منافع آن نصیب وزارت نیرو می‌شود و البته وزارت نیرو هم دلایل خاص خود را دارد.

با وجود این معتقدم نکته مثبت دستورالعمل بیش از نکات منفی آن است؛ چرا که سرمایه‌گذاران کوچک مقیاس‌‌ها می‌توانند برق‌شان را تا 10 سال به صنایع بفروشند و صنایعی که از کوچک مقیاس‌‌ها برق بخرند، مشمول خاموشی نمی‌‌شوند. نکته مثبت دیگر اینکه اگر گاز نیروگاه‌‌ها قطع شود دوره 10 ساله فروش دوجانبه به صنایع افزایش می‌‌یابد و وزارت نیرو هم تضمین کرده که چنانچه سرمایه‌گذار این نیروگاه‌‌ها قادر به فروش برق به مصرف‌کننده به صورت قرارداد دوجانبه نباشد، برق را به نرخ هر کیلووات 800 تومان خریداری کند و این رقم مشمول تعدیل و بالا رفتن نرخ ارز هم می‌شود و پتانسیل بالایی ایجاد می‌کند. البته تلاش ما این بود که این دستورالعمل در مهر ماه ابلاغ شود، اما در هشتم بهمن ابلاغ شد و تاکنون هم آیین‌نامه‌‌های ذیل آن مانند تعیین نقاط اولویت دار، ابلاغ قرارداد تضمینی، ابلاغ فرمت قرارداد دوجانبه و...هنوز نهایی نشده و با توجه به این روند، دستورالعمل مذکور به پیک تابستان 1403 نمی‌‌رسد، اما اگر در نهایت اجرایی شود امیدواریم رونق نسبی را در کوچک مقیاس‌‌ها البته نه در حد و اندازه‌‌های سال‌های 93 و 94 شاهد باشیم.

با توجه به راه‌‌اندازی تابلو سبزها در بورس انرژی ‌برای تجدیدپذیرها، تا چه اندازه شرایط را برای ایجاد چنین ظرفیتی برای مقیاس کوچک‌‌ها مناسب می‌‌دانید؟

هم وزارت نیرو و هم بورس انرژی در جلساتی که اخیرا داشتیم، به صورت شفاهی از عرضه برق کوچک مقیاس‌‌های در بورس انرژی بسیار استقبال کردند و عنوان کردند که در بورس انرژی نمادی هم برای مقیاس کوچک‌‌ها ایجاد شود و صنایعی که برق‌شان را از این طریق خریداری کنند، به مانند آنچه برای خرید تجدیدپذیرها تعیین شده، مشمول قطعی برق نشوند؛ قطعا ما هم به شدت از این طرح استقبال می‌‌کنیم تا از این طریق ضمن جلوگیری از رقابت ناسالم بازار، ارزش واقعی برق کوچک مقیاس‌‌ها مشخص شود.

تا چه اندازه با سرمایه‌گذاری مستقیم صنایع برای احداث نیروگاه‌‌های کوچک مقیاس موافق هستید؟

ممکن است در کوتاه‌مدت صنایع به سمت احداث این نیروگاه‌‌ها سوق پیدا کنند، اما واقعیت این است که اگر چه این اقدام در سال اول ممکن است دستاوردهای نسبتا مطلوبی به همراه داشته باشد، اما در سال‌های آتی و زمانی که موضوعاتی همچون تعمیرات، خرید قطعات، بهره‌برداری و همچنین تامین گاز و... مطرح شود، دچار مشکلات متعددی می‌‌شوند و از کار تخصصی خود باز می‌‌مانند و مجبور می‌‌شوند در نهایت کار را به متخصصان واگذار کنند؛ بنابراین این کار هم به ضرر صنایع و هم صنعت برق است و بهتر است مقیاس کوچک‌‌ها به طور تخصصی نیروگاه احداث کنند و صنایع با انعقاد قرارداد با آنها برق مطمئن و بدون خاموشی دریافت کنند.

وضعیت وصول مطالبات مقیاس کوچک‌‌ها از وزارت نیرو چگونه است؟

متاسفانه در بر همان پاشنه سابق می‌‌چرخد و میزان مطالبات نه تنها کمتر نشده که افزایش یافته به گونه‌‌ای که هم‌‌اکنون میزان مطالبات کوچک مقیاس‌‌ها از وزارت نیرو با توجه به جرایم تاخیر از 5 همت به 5.5 همت افزایش یافته است. البته زمزمه‌‌هایی هست که دولت قصد دارد دو همت را با اوراق تسویه کند.

آیا نرخ خرید تضمینی برق کوچک مقیاس‌‌ها برای سال آینده تعیین شده است؟ چه نرخی را عادلانه می‌‌دانید؟

قیمت برق برای سه تیپ نیروگاه به طور معمول باید تعیین شود. یک تیپ قرارداد خرید تضمینی 5 ساله دارند و طبق قرارداد نرخ خرید تضمینی برنامه پنجمی‌‌ها حدود 850 تومان و برنامه ششمی‌‌ها 1050 تومان است. تیپ دیگر 5 ساله دوم را طی می‌کنند که هنوز نرخ آنها مشخص نشده و قول داده‌‌اند قبل سال تعیین شود. نرخ تیپ دیگر در بخش نامه جدید 800 تومان اعلام شده است؛ با تمام این اوصاف میانگین نرخ بلندمدت این سرمایه‌گذاری باید 3.3 سنت دلار باشد و در این صورت سرمایه‌گذاری پایدار را شاهد خواهیم بود. حتی سال 88 که نرخ ابلاغ شده 3.2 سنت بوده و سرمایه‌گذاران هم به پشتوانه این نرخ وارد عرصه شدند و قرار بود که همیشه تثبیت شود، اما چون دولت‌‌ها نرخ برق را برای مصرف‌کننده افزایش ندادند، و وزارت نیرو دچار مشکلات مالی شد و این نرخ کاهش یافت و در نتیجه نارضایتی و ناترازی افزایش پیدا کرد؛ به طور نمونه سال گذشته وزارت نیرو نرخ خرید تضمینی برق نیروگاه‌‌هایی که در پنج ساله دوم بهره‌برداری هستند، برای6ماه 1.5 سنت دلار اعلام کرد و باید ببینیم در سال جدید چه قیمتی تعیین می‌شود.

یکی از چالش‌‌های کوچک مقیاس‌‌ها در حوزه سرمایه‌گذاری این بود که مدیران عنوان می‌‌کردند ما از وزارت نیرو انتظار تامین برق پشتیبان برای نیروگاه‌‌های خود تامین داریم. این چالش تا چه اندازه جدی است؟

در این زمینه ما با مشکل تامین برق پشتیبان مواجهیم که هنوز قانون و تبصره‌ای برای آن ابلاغ نشده است. از سوی دیگر یک مساله اساسی تعیین بهای گاز نیروگاه‌‌های خود تامین به نرخ نیروگاهی است که تا امروز وزارت نیرو نپذیرفته است و به دلیل این دو مساله، توسعه نیروگاه‌‌های خود تامین به‌ویژه توسط مجتمع‌‌های تجاری به خوبی پیش نرفته است. حوزه ساتبا و برق حرارتی چالش‌‌های نیروگاه‌‌های تجدید‌پذیر و نیروگاه‌‌های فسیلی را پیگیری می‌کنند اما به نظر می‌رسد کوچک مقیاس‌‌ها فاقد یک متولی هستند.

در گذشته توانیر نقشش را در حوزه کوچک مقیاس‌‌ها بهتر ایفا می‌‌کرد چون مسوولیت تولید برق را بر عهده داشت، اما امروزه به دلیل اینکه کار اصلی این نهاد انتقال و توزیع برق است، به کوچک مقیاس‌‌ها به عنوان یک کار جانبی نگاه می‌کند و در حوزه مطالبات، بخش نامه‌‌ها، مصوبات و... چندان جدی عمل نمی‌‌کند چرا که روی کاغذ تعهدی ندارد و بر این اساس معتقدم اگر سازمان یا معاونتی برای پیگیری مشکلات مقیاس کوچک‌‌ها ایجاد می‌‌شد، موضوع بااهمیت‌‌تر جلوه داده می‌‌شد. نکته‌‌ای که لازم می‌‌دانم اشاره کنم اینکه همواره تقسیم بودجه به درستی انجام نشده، اما خوشبختانه امروز وزارت نیرو عنوان کرده که این تقسیم‌‌بندی بودجه توسط سازمان برنامه انجام شود که نقش عمده‌‌ای در کاهش مطالبات مقیاس کوچک‌‌ها دارد.

چه انتظاری برای توسعه سرمایه‌گذاری در حوزه کوچک مقیاس‌‌ها از نهادهای ذی‌ربط دارید؟

انتظار اصلی ما این است که وزارت نیرو طبق دستورالعمل اخیر برای نیروگاه‌‌های موجود و نیروگاه‌‌های جدید اجازه فروش دوجانبه را بدون خاموشی صنایع صادر کند و اجازه بدهد این رابطه دوجانبه شکل بگیرد؛ نکته دوم مربوط به تسریع در پرداخت مطالبات است و نکته سوم این است که رویه صدور مجوزها و عقد قرارداد صریح‌تر و شفاف‌تر انجام شود؛ قطعا در صورت تحقق این سه مورد شاهد توسعه مقیاس کوچک‌‌ها در کشور خواهیم بود.