«زعفران»؛ به نام کشاورزان به کام دلالان

زعفران یکی از گران‌‌‌ترین و با‌ارزش‌‌‌ترین ادویه‌‌‌های دنیاست. علاوه بر مصرف غذایی، از این کالای با‌ارزش در صنایع داروسازی نیز استفاده زیادی می‌شود. این محصول یکی از فراگیرترین بازارهای خرید و فروش در دنیا را به خود اختصاص داده است. به طوری که تجارت زعفران، یکی از به‌صرفه‌‌‌ترین و پرسودترین تجارت‌‌‌های جهانی برای کشور‌‌‌های صادرکننده زعفران محسوب می‌شود. طبق آمار گمرک در ۶ ماه نخست سال ۵۷‌هزار و ۱۰۱ کیلوگرم (۵۷.۱تن) به ارزش ۴۹ میلیون و ۴۶۵‌هزار و ۹۶۰ دلار صادر شده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ وزنی ۴۱.۵‌درصد و از لحاظ ارزشی ۵۲.۲‌درصد کاهش داشته است. در این بین به گفته تولیدکنندگان و کارشناسان این حوزه، در صورت ایجاد زیرساخت‌‌‌های مناسب‌‌‌تر کشور ما می‌تواند تولیداتی به مراتب بیشتر از آمارهای اعلام‌شده داشته باشد.

اما گره اساسی در سه مرحله کاشت، داشت، برداشت و عرضه این محصول چیست که به رغم تلاش‌‌‌های متعدد نتوانسته‌‌‌ایم در این محصول یکه‌تاز و سرآمد دنیا باشیم و بنا به گفته محسن زنگنه، نماینده مجلس و مسوول پیگیری طرح عرضه زعفران در بازار سرمایه بازار زعفران را مانند بازار پسته از دست ندهیم؟

حدود یک میلیون کشاورز از طریق چرخه کشت و فرآوری زعفران امرار معاش می‌کنند. زعفران از این رو اهمیت خاصی دارد که در اقلیمی ‌‌‌کاشت و برداشت می‌شود که دچار کم‌‌‌آبی و محرومیت‌‌‌ها و کمبودهای زیاد در حوزه معیشت است. کشت زعفران با کمترین نیاز به آب در چنین منطقه‌‌‌ای، یک تجارت فوق‌‌‌العاده و ویژه محسوب می‌شود. تولید زعفران هیچ ارزبری‌‌‌ای از کشور ندارد و کاملا متکی بر داخل است و هیچ تحریمی ‌‌‌بر میزان تولید آن موثر نیست و صادرات آن ارزآوری بسیار زیادی برای کشور دارد. این چرخه شامل بخش‌‌‌های مختلفی است که تقویت تولید، فرآوری و ایجاد ارزش افزوده و صادرات را شامل می‌شود و به نظر می‌رسد در هر کدام از این حوزه‌‌‌ها باید تغییرات مثبتی اتفاق بیفتد.

اسپانیا، بزرگ‌ترین صادرکننده مجدد زعفران ایرانی

اما در این بین باید توجه داشت طبق آمارهای جهانی بیش از ۹۰‌درصد زعفران جهان در ایران تولید می‌شود، اما کشور ما به دلایل مختلف کمتر توانسته است از ارزش افزوده این محصول پرسود بهره ببرد. بر این اساس اسپانیا به‌‌‌رغم تولید ناچیز زعفران توانسته با میزبانی شرکت‌های توانمندی که مالک ایرانی دارند و سرمایه‌گذاری گسترده در زمینه بازاریابی، بسته‌‌‌بندی، برند‌‌‌سازی و مدیریت برند، جایگاه بزرگ‌ترین صادرکننده مجدد زعفران ایران را برای خود تثبیت کند.

در این راستا معاونت بین‌الملل اتاق ایران در ابتدای سال‌جاری با انتشار گزارشی به بررسی تجارت خارجی زعفران اسپانیا پرداخته است. بر اساس این گزارش، حجم تجارت خارجی زعفران اسپانیا در سال ۲۰۲۳، بیش از ۹۳.۹ میلیون یورو بوده که از این مقدار، ۵۱.۲میلیون یورو صادرات و ۴۱.۸ میلیون یورو واردات بوده است. بر این اساس صادرات و واردات زعفران اسپانیا نسبت به سال ۲۰۲۲ به ترتیب ۱.۷‌درصد رشد و ۶.۵‌درصد کاهش داشته است. بر اساس این گزارش پنج کشور اول مبدأ واردات زعفران اسپانیا به ترتیب ایران با ۳۶.۵ میلیون یورو، افغانستان با ۳۳.۴ میلیون یورو، یونان با بیش از یک میلیون یورو، امارات با ۲۴۹‌هزار یورو و دانمارک با ۱۲۴‌هزار یورو صادرات به اسپانیا، بوده‌‌‌اند.

همچنین پنج کشور اول مقصد صادرات زعفران اسپانیا به ترتیب کشورهای آمریکا با ۱۱.۷ میلیون یورو، ایتالیا با ۶.۴ میلیون یورو، سوئد با ۵.۹ میلیون یورو، فرانسه با ۳.۹ میلیون یورو و امارات متحده عربی با ۳.۶ میلیون یورو واردات از اسپانیا، بوده‌‌‌اند. بنابراین ایران در این سال با صادرات بیش از ۴۵ تن زعفران به اسپانیا به ارزش ۳۶ میلیون و ۵۶۵‌هزار یورو بزرگ‌ترین تامین‌‌‌کننده زعفران اسپانیا بوده و ۸۷.۴‌درصد از کل واردات این کشور در زمینه زعفران را به خود اختصاص داده است. اما این آمار نسبت به سال ۲۰۲۲ که اسپانیا بالغ بر ۴۱ میلیون و ۲۶۵‌هزار یورو از ایران زعفران وارد کرده بود، ۱۱.۴‌درصد کاهش داشته است.

برچیده شدن بساط قاچاق زعفران با رفع موانع صادراتی

در همین زمینه چندی پیش روح‌الله لطیفی مدیرکل اسبق دفتر مطالعه، پایش و توسعه بازار سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران و سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت در گفت‌‌‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفت: با وجود حفظ سطح زیر کشت زعفران و تداوم تولید شاید بتوان گفت میزان قاچاق این محصول، به میزان کاهش صادرات رسمی‌‌‌ زعفران از گمرکات کشور به بازار جهانی است.

حال لطیفی می‌‌‌گوید:  استان تولیدکننده اصلی این محصول همجوار با افغانستان بوده و خروج آن از کشور از طریق شهروندان ایرانی و افغانستانی که گاهی اوقات نسبت قومی ‌‌‌و فامیلی دارند راحت‌‌‌تر انجام می‌شود. موضوع دوم به مساله رفع تعهد ارزی بر‌می‌‌‌گردد. تمایل به عدم‌بازگشت ارز، سبب شده تا فعالان این حوزه به سمت صادرات غیررسمی ‌‌‌کشیده شوند. در حالی که رفع چالش‌‌‌های تعهد ارزی هم می‌تواند به کاهش تجارت غیررسمی ‌‌‌زعفران کمک کند.

محمد‌رضا طلایی سرپرست سازمان مرکزی تعاون روستایی نیز چندی پیش درباره آینده صادرات زعفران عنوان کرده بود: بر اساس آمار سال گذشته ۲۲۱ تن زعفران به بازارهای هدف صادر شد که امسال پیش‌بینی می‌شود صادرات زعفران به ۲۵۰ تن برسد. طلایی با اشاره به علل کاهش صادرات رسمی‌‌‌ زعفران افزود: مقداری زعفران در قالب سفرهای چمدانی و گردشگری انجام و بخشی به بازارهای هدف قاچاق می‌شود. برآوردهای کارشناسان و مسوولان حاکی از آن است که ماهانه بیش از ۱۰ تن زعفران به آن سوی مرزها قاچاق می‌شود، در حالی که با رفع موانع ارزی و مشکلات سدراه صادرات، رقمی ‌‌‌معادل ماهانه ۱۶ میلیون دلار ارز وارد می‌شود.

علت کاهش صادرات رسمی ‌‌‌زعفران در ۶ ماه نخست سال چیست؟

و اما حسین زینلی مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد با اشاره به علل کاهش صادرات رسمی ‌‌‌زعفران در ماه‌‌‌های اخیر افزود: علت کاهش صادرات رسمی ‌‌‌زعفران در ۶ ماه نخست سال ناشی از نبود زعفران نگین و سوپر نگین بوده است و از طرفی برخی افراد گمان می‌‌‌کردند که با ورود زعفران نو و افزایش تولید، قیمت ارزان می‌شود که همه این عوامل به کاهش صادرات نسبت به مدت مشابه سال قبل منجر شد، در حالی که بارها اعلام کردیم که مدیریت بازار زعفران و خرید محصول اجازه کاهش قیمت را نمی‌‌‌دهد‌‌‌.

مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد با بیان اینکه بحث قاچاق زعفران و دیگر کالاها وجود دارد، گفت: گرچه دولت تلاش کرده تا موانع برطرف شود، اما قاچاق این محصول نگرانی‌هایی برای صادرکنندگان در‌برداشته که امیدواریم با اتخاذ برخی سیاست‌‌‌ها مرتفع شود. وی با بیان اینکه به طور متوسط پتانسیل حداقل تولید ۵۰۰ تن زعفران در کشور وجود دارد، افزود: بنابر آمار صادرات زعفران تولیدی به ۶۰ کشور دنیا انجام می‌شود، اما عمده آن به ۱۰ کشور است. هرچند طبق آمار سالانه حدود ۸۰ تا ۸۵‌درصد و در برخی مواقع ۹۰‌درصد زعفران تولیدی صادر و مابقی در داخل مصرف می‌شود، هرچند ارزش واقعی مدنظر هیچ‌گاه به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران وارد کشور نشده است. آمارها حاکی از آن است که میزان صادرات سال گذشته نسبت به سال ۹۹، ۱۰۰ تن ناشی از رونق قاچاق کاهش داشته است که استمرار این روند می‌تواند به جایگاه بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در بازارهای هدف آسیب بزند.

قاچاق ماهانه ۱۰ تن زعفران به بازارهای هدف

غلامرضا میری نایب رئیس شورای ملی زعفران نیز همسو با نظرات ذکر‌شده خاطرنشان کرد: بنابر آمار گمرک صادرات زعفران نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش معناداری داشته است که این امر به آن معناست که به میزان کاهش صادرات رسمی ‌‌‌و حتی بیشتر، زعفران از کشور قاچاق شده است. ضمن آنکه عمدتا زعفران‌‌‌های با کیفیت پایین توسط قاچاقچی‌‌‌ها از کشور قاچاق می‌شود که به‌‌‌رغم نامه‌‌‌نگاری و پیگیری‌‌‌های مکرر، ترتیب اثری داده نمی‌شود، اما به طور کلی تمامی ‌‌‌این مشکلات ناشی از بازگشت ارز حاصل از صادرات است.

به گفته وی، برآوردها حاکی از آن است که ماهانه ۱۰ تن زعفران به بازارهای هدف قاچاق می‌شود، در حالی که اگر این میزان به صادرات رسمی ‌‌‌اضافه شود با احتساب صادرات هر کیلو زعفران با نرخ ۱۵۰۰ دلار، ارزآوری قابل‌توجهی خواهیم داشت. این درحالی است که با استمرار روند فعلی بازگشت ارز حاصل از صادرات به کشور نه‌تنها قاچاق کاهش نمی‌‌‌یابد، بلکه میزان آن روز‌به‌روز افزایش می‌‌‌یابد. میری با اشاره به اینکه بساط قاچاق زعفران با رفع موانع صادراتی به طور کامل برچیده می‌شود، افزود: با رفع موانع صادراتی دیگر انگیزه‌‌‌ای برای قاچاق زعفران به بازارهای هدف وجود ندارد، در حالی که اکنون قاچاق هرکیلو زعفران ۱۰ تا ۲۰ میلیون تومان سود در‌بردارد که بدیهی است کشاورزان به‌‌‌دلیل منافع حاصل از قاچاق نه‌تنها دست از این موضوع بر‌نمی‌‌‌دارند، بلکه با اتخاذ برنامه مدون، میزان قاچاق و کشورهای هدف را افزایش می‌دهند.

نایب رئیس شورای ملی زعفران ادامه داد: گرچه صادرات چمدانی و سوغاتی در برابر قاچاق رقم‌‌‌ چندانی نیست، اما از نظر قانونی اشکال دارد. هرچند میزان تجارت چمدانی نمی‌تواند بر بازار کشوری که ۳۰ تا ۴۰ تن واردات زعفران دارد، اثر بگذارد. اما قاچاق زعفران به‌‌‌دلیل عرضه با قیمت‌های پایین ۱۰۰‌درصد بازار را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. وی با بیان اینکه ۸۰‌ تا ۸۵ درصد زعفران تولیدی صادر می‌شود، گفت: بنابر آمار ۱۵ تا ۲۰‌درصد زعفران در بازار داخل مصرف می‌شود که با رفع موانع، صادرکنندگان می‌توانند برنامه‌‌‌ریزی مدونی برای صادرات داشته باشند، چراکه ظرفیت هزارتنی برای بسته‌‌‌بندی زعفران ایجاد شده است که براین اساس با رفع موانع در آینده نه‌چندان دور ارزآوری یک میلیارد دلاری خواهیم داشت.

ایران به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا می‌تواند ارزآوری قابل‌توجهی را از حیث صادرات این محصول ارزشمند داشته باشد که متاسفانه طی سال‌های اخیر، شرایط‌‌‌ تحریم صادرات رسمی ‌‌‌این محصول صادراتی را با چالش‌‌‌هایی روبه‌رو کرد که استمرار قاچاق و تجارت چمدانی روند آینده تولید را دچار چالش می‌کند چراکه بخش اعظم زعفران به بازارهای هدف صادر می‌شود.

نکات قابل تامل در صنعت زعفران

به اعتقاد برخی از کارشناسان صنعت زعفران اطلاعات دقیقی از میزان تولید زعفران وجود ندارد چرا که آمار رسمی‌‌‌ و دقیقی از تولید زعفران کشور در دست نیست و ارقام ارائه‌شده بر اساس تحلیل‌‌‌ها و گزارش‌‌‌های خبری است و باید مسوولان پاسخ دهند چرا برای محصول راهبردی، چون زعفران که سهم قابل‌توجهی در صادرات غیرنفتی دارد آمار رسمی ارائه نمی‌دهند. مساله بعدی مربوط به ضعف در مقوله مهم آموزش کشاورزان و ترویج است که سهم مهمی ‌‌‌در بالا بردن عملکرد مزارع دارد؛ از جمله برنامه‌‌‌ریزی برای دوره‌‌‌های آموزشی و ترویجی در شناخت پیاز مناسب منطقه، نحوه آماده‌‌‌سازی زمین، نحوه صحیح کاشت و ترغیب کشاورزان به فراگیری آموزش است. و اما مساله دیگر مربوط به کمبود واحد‌‌‌های فرآوری و بسته‌‌‌بندی زعفران است، در حالی که نحوه خشک کردن و فرآوری زعفران در فروش و صادرات آن تاثیر زیادی دارد.

زعفران ایرانی در بسته‌‌‌های شکیل خارجی

همچنین احدی‌‌‌پور، کارشناس کشاورزی در خصوص بزرگ‌ترین چالش صنعت زعفران گفت: کشورهای دیگر زعفران ما را به شکل فله خریداری می‌کنند و در بسته‌‌‌بندی‌‌‌های زیبا آن را به نام خود ارائه می‌دهند و اکنون پسته نیز در همین مسیر قرار گرفته است. وی با اشاره به اینکه زعفران محصولی است که نقش مهمی‌‌‌ در بخش صادرات دارد، اظهار کرد: با وجود اینکه کشت زعفران در اصفهان توانسته کارنامه خوب و درخشانی را ارائه دهد، خرید و فروش و صادرات این محصول گرانبها با چالش‌‌‌ها و مشکلات زیادی روبه‌‌‌رو است. خرید فله‌‌‌ای و فروش مثقالی زعفران ایران توسط افغانستان است که باعث شده برای فعالان این عرصه سود کم با زحمت زیادی داشته باشد.

احدی‌پور با بیان اینکه اگر به نوع بسته‌‌‌بندی توجه نکنیم نمی‌توانیم در بازارهای جهانی موفق عمل کنیم، تاکید کرد: با وجود اینکه زعفران ایران از مرغوبیت بسیار خوبی برخوردار است و زعفران اصفهان هم در کشور نام و نشانی داشته و کیفیت بسیار خوبی هم دارد، اما به این خاطر که ما به بسته‌‌‌بندی مناسب، سلایق مصرف‌کننده و مقصد و هدفی که قرار است این محصول ارائه شود توجه نکرده‌‌‌ایم کشورهای دیگر زعفران ما را به شکل فله خریداری می‌کنند و با ابزارهای مختلف و در بسته‌‌‌بندی‌‌‌های زیبا آن را به نام خود ارائه می‌دهند.

کارشناس کشاورزی با تاکید بر اینکه باید این نکته در نظر گرفته شود که در کنار گسترش کشت این محصول باید به نکاتی همچون بازار فروش و برندسازی و بسته‌‌‌بندی توجه زیادی داشت، بیان کرد: این موضوع نه‌تنها در این عرصه اشتغال‌زایی می‌کند، بلکه به دلیل فروش مناسب می‌تواند انگیزه تولیدکننده را بالا ببرد. وی در نهایت گفت: در حوزه صادرات با سختگیری‌‌‌ها و قوانین سختی مواجه هستیم، که اگر دولت با توجه به شعار سال این روند را تسهیل کند صادرات و ارزآوری خوبی شکل می‌گیرد. متاسفانه درحال حاضر بیشتر زعفران به شکل فله به سایر کشور‌‌‌ها صادر می‌شود و بسته‌‌‌بندی‌‌‌ها مناسب کالای صادراتی نیست که این موضوع برای کشورهای مقصد درآمد‌زایی خوبی را ایجاد کرده زیرا زعفران فله را بسته‌‌‌بندی کرده و به فروش می‌‌‌رسانند.