شاهد دوم رکود صنعت

رکود صنعتی هر ماه عمیق‌تر می‌شود. بعد از اعلام هشدار درباره وضعیت رکودی در گزارش شاخص مدیران خرید، گزارش ماهانه تولید صنعتی شرکت‌های بورسی نیز شاهد دومی است که رکود تولید را تایید می‌کند. براساس گزارش پژوهشکده پولی بانک مرکزی، رشد ماهانه، رشد سه‌ماهه و رشد دوازده‌ماهه صنعت در اولین ماه زمستان۱۴۰۳ در محدوده منفی قرار گرفته‌ است. موضوعی که به معنی ورود صنعت به تونل تاریک رکود است.

رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در دی۱۴۰۳ در حالی نسبت به دی۱۴۰۲ حدود ۴.۱درصد منفی شده است که در قاب سه‌ماه منتهی به دی۱۴۰۳ نیز این رشد منفی و معادل ۳.۳ درصد بوده است. جالب اینکه این سومین ماه متوالی است که رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی منفی شده است. در این ماه از بین ۱۳صنعت مورد بررسی، تنها دو صنعت رشد مثبت داشته‌اند و ۱۱صنعت رشد منفی ثبت کرده‌اند. متهمان این رشد مشابه فصل گذشته همان موارد همیشگی هستند: ناترازی انرژی، نوسانات ارزی، چالش‌های سیاسی، محدودیت‌های تجارت خارجی و افت تقاضا.

البته داستان صرفا به رشد تولید منفی این صنایع محدود نیست. هم حاشیه سود، هم موجودی انبار و هم هزینه تولید این صنایع وضعیت بدتری پیدا کرده است. برای نمونه رشد منفی شاخص تولید در بیشتر صنایع در ماه‌های اخیر با کاهش موجودی انبار همراه بوده که نشان می‌دهد عوامل طرف عرضه مانند محدودیت در برق و گاز یکی از اصلی‌ترین عوامل محدودکننده رشد بوده است. همچنین در دوره‌های اخیر، شرکت‌های وابسته به تجارت خارجی اعم از شرکت‌های صادرات‌‍محور و شرکت‌های وابسته به واردات نهاده‌ها رشد تولید پایین‌تری نسبت به سایر شرکت‌ها داشته‌اند. این شواهد در کنار کاهش قابل توجه ارزش واقعی صادرات صنایع نشان می‌دهد محدودیت‌های تجارت خارجی امکان رشد تولید را در بیشتر صنایع محدود کرده است. 

نکته قابل توجه دیگر در این بررسی، فراگیر بودن افزایش تعداد شرکت‌های زیان‌ده و کاهش ارزش اسمی سود این شرکت‌هاست که بیانگر زنگ هشداری نسبت به نامناسب بودن شرایط کسب‌وکار صنایع و محیط پیرامون اقتصاد کلان است و می‌تواند تاثیر منفی در رشد تولید صنایع در دوره‌های آتی داشته باشد. در همین راستا بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» نیز حاکی از این است که اکثر مسیرهایی که می‌‌‌تواند زمینه‌‌‌ساز و محرک رشد بخش صنعت باشد، به نوعی مسدود است و شاخص‌‌‌هایی همچون نرخ سرمایه‌گذاری، بهره‌‌‌‌‌‌وری عوامل تولید، تجارت خارجی، فناوری و... نمی‌توانند محرک رشد صنعتی باشند. به عقیده تحلیلگران، به‌جز دو مانع واردات آسان کالاهای واسطه‌‌‌ای و بحران ناترازی انرژی، مساله جایگزینی واردات نیز در کند شدن رشد اقتصادی کشور دخیل است.

براساس گزارش پژوهشکده پولی و بانکی، رشد شاخص قیمت صنعت با استفاده از داده‌های شرکت‌های بورسی در دی به ۲۸.۶درصد رسیده که نسبت به رشد آذر (۲۷.۹درصد) افزایش داشته است. بیشترین نرخ تورم در دی مربوط به کانی‌های غیرفلزی و منسوجات، بیشترین افزایش در تورم مربوط به صنایع دارویی و منسوجات (با افزایش حدود ۱۰ واحد درصد) و بیشترین کاهش تورم مربوط به دستگاه‌های برقی بوده است.

بررسی صور‌ت‌های مالی ۹ماهه شرکت‌های بورسی نشان از کاهش قابل توجه شاخص‌های سودآوری تقریبا در تمام صنایع دارد. بر اساس این آمار، از میان ۵۰۰شرکت ۷۹ شرکت در گزارش ۹ماهه به سود خالص منفی رسیدند که این آمار در دوره مشابه سال گذشته (در بین همین شرکت‌ها) ۳۹ شرکت بوده است. همچنین، سود اسمی تجمیعی صنایع در ۹ماه نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶.۵ درصد کاهش یافته است.

شاخص تولید صنعتی ماهانه

روند رشد ماهانه، سه‌ماهه و ۱۲ماهه شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی نسبت به مدت مشابه سال گذشته نشان می‌دهد پس از رشدهای خیره‌کننده نیمه اول۱۴۰۱، روند رشد بخش صنعت در نیمه دوم سال۱۴۰۱ نزولی شد و این روند کاهشی در نیمه اول۱۴۰۲ نیز ادامه داشت و اگرچه رشد فصل‌های اول تا سوم ۱۴۰۲ مثبت بود، این رشد نسبت به دوره‌های قبلی کمرنگ‌تر شد. با این حال رشد سه‌ماه اول۱۴۰۳ تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در بازه مثبت و زیر ۲درصد قرار گرفت.

 شاخص تولید صنعتی مرکز آمار ایران و بانک مرکزی نیز در سه‌ماه ابتدایی رشدهای 3.2درصد و 1.7درصد را گزارش کرده‌اند در ادامه، رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در تابستان۱۴۰۳ وارد محدوده منفی شد و در بازه منفی قرار گرفت. این روند نزولی و وارد شدن در محدوده رشد منفی با داده‌های رسمی نیز تایید شد؛ به‌طوری‌که شاخص تولید کارگاه‌های بزرگ صنعتی بانک مرکزی نیز در این فصل رشد منفی نزدیک به صفر را نشان داد رشد منفی تابستان در شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی در پاییز نیز ادامه پیدا کرد و رشد این بخش در این فصل به منفی 1.5درصد رسید. در دی رشد شاخص تولید صنعتی به منفی 4.1درصد رسید. 

بررسی رشد شاخص تولید صنایع در مقاطع منتهی به دی۱۴۰۳ نسبت به دوره‌های مشابه سال قبل نشان می‌دهد شاخص تولید صنعت فلزات اساسی در دی‌ماه برای سومین ماه متوالی رشد منفی را ثبت کرد. شاخص تولید صنعت محصولات شیمیایی که در پاییز برخلاف بیشتر صنایع رشد مثبت داشت، در دی به رشد منفی 2.7 درصد رسید. رشد منفی شاخص تولید صنعت خودرو و قطعات که در آبان و آذر تعمیق شده بود، در دی کاهش پیدا کرد و رشد این شاخص در این ماه به محدوده صفر (منفی 0.7درصد) رسید. دستگاه‌های برقی، محصولات فلزی و کاغذی، صنایعی با کاهش تولید بیش از ۱۵درصد در دی بودند. در دی‌ماه تنها رشد دو صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات و لاستیک و پلاستیک مثبت بوده است.

تحلیل تغییر در موجودی انبار صنایع

بررسی تغییرات در موجودی انبار محصولات نهایی در کنار رشد تولید صنایع می‌تواند تحلیلی از تغییرات سمت عرضه و تقاضا ارائه دهد. منظور از تغییر در موجودی انبار در اینجا تفاوت رشد تولید و فروش است (اگر رشد تولید بیشتر از رشد فروش باشد موجودی انبار در آن دوره افزایش یافته و اگر رشد تولید کمتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار کاهش داشته است).

در برهه‌های زمانی که محدودیت تقاضا و ظرفیت مازاد تولید در بخش عرضه وجود دارد، روند رشد تولید و تغییرات موجودی انبار در خلاف جهت هم خواهد بود؛ به این معنی که تغییرات رشد تولید ریشه در تغییرات تقاضا دارد؛ زمانی که تکانه‌ای منفی بخش عرضه تولید و فروش را تحت تاثیر قرار دهد در دوره‌های اولیه با وجود اینکه رشد تولید را کاهش می‌دهد رشد فروش را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد و همین امر باعث کاهش موجودی انبار محصولات نهایی می‌شود. از این رو زمانی که کاهش رشد تولید با کاهش موجودی انبار همراه باشد، می‌توان گفت که تکانه واردشده از بخش عرضه است.

در پنج‌ماه ابتدایی سال۱۴۰۳ رشد سه‌ماهه شاخص تولید صنعتی و تغییرات موجودی انبار کل صنایع روند مشابهی داشته است. رشد سه‌ماهه تولید صنعتی که در فروردین منفی بوده، در سه‌ماه اردیبهشت خرداد و تیر مثبت و در مرداد مجددا منفی شده است. همین روال برای تغییرات در موجودی انبار نیز صدق می‌کند. این همسویی می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که کاهش تولید صنعتی ریشه در تغییرات بخش تقاضا نداشته است. در شهریور با وجود کاهش در رشد سه‌ماهه شاخص تولید شاخص موجودی انبار در شهریور افزایش را نشان می‌دهد. در مهر نیز در حالی متوسط سه‌ماهه شاخص موجودی انبار مثبت شد که رشد تولید کماکان منفی است. این تفاوت مسیر می‌تواند آغاز کمبود تقاضا برای صنعت و کاهش رشدهای آتی باشد. البته همین اتفاق هم افتاد و رشد تولید در آبان و آذر با شدت بیشتری منفی شد. نکته قابل توجه در آمار پاییز این است که در مجموع سه‌ماه پاییز هم رشد تولید منفی شده و هم موجودی انبار کاهش داشته است که به نظر می‌رسد نشان از این باشد که کاهش تولید می‌تواند عامل محدودکننده‌ای از سمت عرضه مانند محدودیت برق و گاز داشته باشد.

تولید صنعتی صنایع را بر اساس مثبت و منفی بودن رشد تولید سه‌ماه منتهی به دی و تغییر افزایش یا کاهش موجودی انبار محصول نهایی در سه‌ماه منتهی به دی به سه گروه می‌توان تقسیم کرد:

رشد مثبت تولید - کاهش موجودی انبار/محصولات شیمیایی: افزایش فروش در این گروه از صنایع در دوره‌های اخیر بالا بوده و افزایش تولید نیز نتوانسته است تمام این افزایش فروش را پوشش دهد و همین امر به کاهش موجودی انبار محصول نهایی منجر شده است.

رشد منفی تولید - کاهش موجودی انبار/ صنایع دارویی، فلزات اساسی، کانی‌های غیرفلزی، خودروسازی و قطعات: کاهش رشد تولید همزمان با افزایش رشد فروش (یا کاهش کمتر رشد فروش) به کاهش موجودی انبار منتج شده است. به نظر نمی‌رسد رشد منفی تولید این گروه از صنایع به‌دلیل کمبود تقاضا باشد و احتمالا عوامل موثر بر بخش عرضه در این رشد منفی دخیل هستند.

رشد منفی تولید - افزایش موجودی انبار/صنایع غذایی: کاهش فروش در این صنایع از کاهش تولید در آنها پیشی گرفته که باعث افزایش موجودی انبار شده است.

تولید و فروش محصولات صادراتی

یکی از اقلامی که می‌تواند در تقاضای صنایع بزرگ کشور اثرگذار باشد فروش صادراتی صنایع است. بر این اساس ارزش واقعی فروش صادراتی در دی (نسبت به مدت مشابه سال قبل) بیش از 15.6درصد کاهش داشته است. بیشترین کاهش در ارزش واقعی صادرات در بین صنایع صادراتی مربوط به صنعت کانی‌های غیر فلزی و محصولات شیمیایی است که میزان صادرات این صنایع در دی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ترتیب 19.7 و 19.3درصد کمتر شده است. همچنین صادرات صنعت فرآورده‌های نفتی در این ماه رشد مثبت داشته است.

برای بررسی اثر صادرات در رشد تولید شرکت‌ها بر اساس درجه صادرات محوری به دو گروه تقسیم شده‌اند. (ملاک در اینجا درصد محصول صادراتی به کل فروش در هر شرکت بوده است). تقریبا در تمام ماه‌های سال۱۴۰۲ رشد شرکت‌های غیر صادراتی از شرکت‌های صادراتی کمتر بوده است. در نیمه اول سال۱۴۰۳ اختلاف رشد این دو گروه به حداقل رسیده و رشد دو گروه در یک مسیر نوسان کرده‌اند. در مهر بعد از بیش از یک و نیم سال در حالی که رشد گروه کمتر وابسته به صادرات مثبت شده، رشد گروه وابسته به صادرات منفی شده است.

این اختلاف نشان می‎‌دهد که یکی از منشأهای اصلی کاهش تولید در مهر شرکت‌های صادراتی بوده‌اند و در آبان نیز رشد شرکت‌های صادرات محور کمتر بوده اما این اختلاف در سه‌ماه منتهی به آذر دیده نمی‌شود؛ اما مجددا در دی رشد شرکت‌های وابسته به صادرات در محدوده منفی و پایین‌تر از سایر شرکت‌هاست.

اندازه بنگاه و رشد صنعت

در سال‌های ۱۳۹۸ تا اواسط۱۴۰۰ همواره رشد شرکت‌های بزرگ بیشتر از شرکت‌های کوچک و متوسط بوده است؛ اما در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ رشد دو گروه شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های کوچک تفاوت معناداری با یکدیگر نداشتند. در این دو سال رشد گروه شرکت‌های با اندازه متوسط به‌طور معناداری بیشتر از دو گروه دیگر بوده و در بیشتر دوره‌هایی که رشد دو گروه شرکت‌های بزرگ و کوچک در محدوده صفر درصد بوده رشد شرکت‌های با اندازه متوسط در حدود ۵درصد در نوسان بوده است.

از انتهای سال۱۴۰۲ رشد شرکت‌های متوسط نیز مشابه دو گروه دیگر به محدوده منفی نزدیک به صفر رسید. در بازه خرداد تا مهر ۱۴۰۳ رشد شرکت‌های بزرگ به‌طور محسوسی بیشتر از شرکت‌های کوچک بوده است. در سه‌ماه منتهی به آبان و آذر و دی رشد شرکت‌های کوچک و بزرگ به هم نزدیک شد؛ اما همچنان رشد شرکت‌های بزرگ بیشتر از شرکت‌های کوچک بوده است.

واردات و رشد صنعت

در نیمه ابتدایی سال۱۴۰۲ رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور بیشتر از سایر شرکت‌ها بوده است. محدودیت در محصولات وارداتی جایگزین اصلی‌ترین عامل رشد تولید شرکت‌های واردات‌محور محسوب می‌شود. در پاییز و زمستان ۱۴۰۲ این روند معکوس شد و به عبارت دیگر رشد شرکت‌های واردات‌محور به میزان معناداری پایین‌تر از رشد شرکت‌های غیر واردات‌محور قرار گرفت.

 اختلاف رشد این دو گروه در نیمه اول سال۱۴۰۳ نیز ادامه پیدا کرد؛ درحالی‌که رشد شرکت‌های کمتر وابسته به واردات در محدوده صفر بوده رشد منفی شرکت‌های واردات‌محور در این دوره به‌طور متوسط بیش از ۸درصد بوده است. در پاییز نیز اگرچه رشد هر دو گروه منفی شده، همچنان رشد شرکت‌های واردات‌محور کمتر از شرکت‌های دیگر بوده است. در دی ضمن حفظ فاصله رشد این دو گروه رشد هر دو گروه منفی‌تر شده است.

تولید کالاهای واسطه و مصرفی

محدودیت در واردات کالاهای نهایی اعم از مصرفی و سرمایه‌ای باعث رشد چشم‌گیر تولید این محصولات در صنایع مختلف در سال۱۴۰۱ شد؛ اما همان‌طور که انتظار می‌رفت این رشد در سال۱۴۰۲ ادامه پیدا نکرد و رشد تولید کالاهای نهایی اعم از مصرفی و سرمایه‌ای در بیشتر دوره‌ها منفی بود. مهم‌ترین نکات از تغییرات رشد تولید این گروه‌ها عبارتند از:

رشد سه‌ماهه تابستان تولید کالاهای مصرفی کاهش محسوسی داشته و در محدوده ۸ تا ۱۰ قرار داشت. در مهر وضعیت کمی بهتر شده و از رشد منفی کاسته شده؛ ولی از مهر به بعد و تا دی، روند رشد نزولی بوده و رشد دی به محدوده منفی ۱۰درصد رسیده است.

روند نزولی رشد تولید گروه کالاهای واسطه ای از آبان۱۴۰۲ شروع شد و تا فروردین۱۴۰۳ ادامه پیدا کرد. رشد سه‌ماهه اردیبهشت تا تیر در این گروه در محدوده مثبت قرار گرفت؛ ولی رشد این گروه در دوره مرداد تا دی۱۴۰۳ در بازه منفی 0.5 تا منفی ۲درصد قرار گرفت.

شاخص قیمت صنایع

روند نزولی نرخ تورم صنعت بر اساس هر دو شاخص قیمت از ابتدای نیمه دوم سال۱۴۰۲ آغاز شد و تورم صنعتی محاسبه‌شده با استفاده از داده‌های بورسی که در مهر۱۴۰۲ بیش از ۳۶درصد بود در اسفند به زیر ۳۰درصد رسید. این روند نزولی تا فروردین۱۴۰۳ نیز ادامه داشت؛ اما این روند از اردیبهشت به بعد با شیب ملایمی صعودی شده است؛ به‌طوری‌که تورم صنعتی محاسبه‌شده از شرکت‌های بورسی که در فروردین۱۴۰۳ حدود ۲۱درصد برآورده شده بود، در مهر به 27درصد رسید و در دوره مهر تا دی در بازه ۲۷درصد تا ۲۹درصد در نوسان بوده است. در دی رشد شاخص قیمت به 28.6درصد رسیده است.

نرخ رشد قیمت صنایع کانی‌های غیرفلزی و منسوجات در آذر بیشتر از سایر صنایع و بالاتر از ۳۵درصد بوده و کمترین تورم نیز مربوط به محصولات کاغذی و صنایع غذایی بوده است. مقایسه تورم آذر و دی صنایع نشان می‌دهد که بیشترین افزایش در تورم مربوط به صنایع دارویی و منسوجات با افزایش حدود ۱۰واحد درصد و بیشترین کاهش تورم مربوط به دستگاه‌های برقی بوده است.

سودآوری در صنایع

بر اساس آمار 9ماهه۱۴۰۳ از میان ۵۰۰شرکت ۷۹شرکت در گزارش‌های صورت مالی خود در این دوره سود خالص منفی را اعلام کردند که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۰شرکت بیشتر شده است. در بیشتر صنایع با اهمیت تعداد شرکت‌های زیان‌ده افزایش یافته است. این افزایش در شرکت‌های زیان‌ده با رشد منفی 6.5درصدی سود اسمی کل شرکت‌ها همراه بوده که نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت سودآوری در سال ۱۴۰۳ است. بر اساس آمار ۱۲ماهه۱۴۰۲ در مجموع ۵۶۷ شرکت تعداد ۳۷شرکت زیان‌ده بوده‌اند که نسبت به سال مالی قبل چهار شرکت کمتر بوده است. رشد سود اسمی در این دوره 9.8درصد بوده است که در مقایسه با تورم در این دوره می‌توان گفت که ارزش واقعی سودهای شرکت‌های بورسی به‌طور چشم‌گیری کاهش داشته است. در این دوره در بین صنایع صنعت خودرو با بدترین عملکرد زیان‌ده بوده و زیان این صنعت 5.4درصد افزایش داشته است.

بر اساس عملکرد 9ماهه شرکت‌ها کاهش سود اسمی تقریبا در همه صنایع به جز صنعت خودرو که سود منفی ایجاد می‌کند و صنعت محصولات غذایی که رشد مثبت نزدیک صفر دارد، دیده می‌شود که نشان‌دهنده بدتر شدن شرایط کسب‌وکار در همه صنایع است. البته در این بین کاهش سود در صنایع فرآورده‌های نفتی و محصولات دارویی بیشتر از سایر صنایع بوده است.