پایان آبی کلان‌شهرها

فاطمه صالحی: بحران آب تهران به نقطه هشدار رسیده است. افزایش 38درصدی جمعیت پایتخت در دهه اخیر، چهارسال متوالی خشکسالی، کاهش شدید منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، پایتخت را با چالش‌‌‌های جدی مواجه کرده است. در این شرایط برخی، راهکار را در انتقال پایتخت می‌جویند. در نشست تخصصی «آب و مساله پایتخت» که با حضور پنج‌کارشناس برجسته حوزه آب، محیط‌زیست و شهرسازی برگزار شد، این موضوع مورد واکاوی قرار گرفت.

کارشناسان با اشاره به از دست رفتن 1.5میلیارد مترمکعب از حجم استاتیک آبخوان تهران و کاهش شدید منابع آب تجدیدپذیر، تاکید کردند که انتقال پایتخت نمی‌تواند راه‌حل اساسی باشد؛ زیرا مشکل اصلی در سیاست‌های نادرست توسعه شهری، الگوی نامناسب مصرف و عدم‌توازن در توزیع امکانات و جمعیت در سطح کشور است. در این نشست راهکارهای متعددی از جمله مدیریت تقاضا و مصرف، استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه و بازچرخانی آب، اصلاح الگوی کشت، واقعی‌سازی تعرفه‌ها، توقف بارگذاری جمعیتی جدید و توزیع عادلانه امکانات در سطح کشور مطرح شد. کارشناسان تاکید کردند که با صرف هزینه‌ای کمتر از هزینه انتقال پایتخت می‌توان با اجرای این راهکارها، تهران را به شهری پایدار و زیست‌پذیر تبدیل کرد.

موضوعات مطرح‌شده که در جریان نشست تخصصی «آب و مساله پایتخت» محور بحث بود، ناظر به چالش‌های کلان آبی تهران و کلان‌شهرها پیشنهادهایی را جهت حل این بحران ارائه کرد. محور اصلی مباحث بر روی چهار موضوع کلیدی ارزیابی وضعیت موجود منابع آبی تهران، بررسی علل و عوامل ایجاد بحران، نقد طرح انتقال پایتخت به عنوان راهکار حل مشکل و ارائه راهکارهای جایگزین و کارآمد متمرکز بود. در این نشست که به مدیریت عیسی بزرگ‌‌‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور برگزار شد، پنج‌کارشناس برجسته به تشریح ابعاد مختلف بحران آب پایتخت و راهکارهای ممکن پرداختند. در این نشست، محسن اردکانی مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، علی بیت‌‌‌اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات مسکن، سید اویس ترابی رئیس دانشکده زیست‌‌‌پذیری شهری، مجید سیاری کارشناس خبره آب و محسن موسوی خوانساری دبیر کمیته ملی سدهای بزرگ به تشریح ابعاد مختلف بحران آب پایتخت و راهکارهای ممکن پرداختند. این نشست در حاشیه بیستمین نمایشگاه بین‌المللی آب و فاضلاب ایران و با حضور جمعی از متخصصان، مدیران و کارشناسان حوزه آب برگزار شد.

وضعیت بحرانی منابع آب پایتخت

محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، درباره وضعیت نگران‌کننده منابع آب پایتخت به افزایش چشمگیر جمعیت و مصرف اشاره کرد. اردکانی با ارائه آمار بخش مشترکان شرکت آب و فاضلاب بیان کرد: افزایش 38درصدی تعداد مشترکان در دهه گذشته، فشار مضاعفی بر منابع محدود آبی وارد کرده است. او همچنین درباره وضعیت سدهای پنج‌گانه تامین‌کننده آب سطحی پایتخت گفت: سدهای طالقان و امیرکبیر در غرب و سدهای لتیان، لار و ماملو در شرق به‌شدت تحت‌تاثیر کاهش نزولات جوی قرار گرفته‌اند.

مدیرعامل آبفای تهران با اشاره به چهارسال متوالی خشکسالی و تغییرات اقلیمی گفت: ناترازی عمیقی بین منابع و مصارف آب در پایتخت ایجاد شده که مدیریت آن نیازمند اقدامات متعدد و هماهنگ است. به گفته او، علاوه بر استفاده از منابع آب زیرزمینی برای جبران کاهش آب‌های سطحی، پروژه استراتژیک رینگ بنی‌هاشمی (در تهران) به طول 170کیلومتر در دست اجراست که تاکنون 150کیلومتر آن تکمیل شده است.

اردکانی در خصوص راهکارهای مدیریت بحران آب بیان کرد: مدیریت مصرف، کم‌هزینه‌ترین و موثرترین راهکار کوتاه‌مدت است که باید در سه‌حوزه پیگیری شود. وی در تشریح این حوزه‌ها گفت: نخستین گام، واقعی‌سازی تعرفه‌های آب برای کاهش شکاف بین قیمت تمام‌شده و قیمت فروش است. دوم، استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف که طبق پژوهش‌های دانشگاه امیرکبیر می‌تواند تا 38‌درصد در صرفه‌جویی موثر باشد و سوم، فرهنگ‌سازی با مشارکت تمام دستگاه‌ها و نهادهاست.

مدیرعامل آبفای تهران درباره وضعیت شبکه فاضلاب پایتخت گفت: از 8هزار کیلومتر شبکه پیش‌بینی‌شده، 7300کیلومتر اجرا شده است. او افزود: ظرفیت فعلی تصفیه فاضلاب سالانه 380میلیون مترمکعب است و 70میلیون مترمکعب ظرفیت خالی داریم که با نصب انشعابات جدید تکمیل می‌شود. به گفته این مقام مسوول، با بهره‌برداری از تصفیه‌خانه جدید در شهریور سال آینده، 85میلیون مترمکعب به ظرفیت موجود افزوده خواهد شد و مجموع ظرفیت تصفیه فاضلاب تهران به 530میلیون مترمکعب می‌رسد.

انتقال پایتخت راه‌حل نیست

علی بیت‌اللهی، عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات مسکن، در تشریح ریشه‌‌‌های بحران آب تهران به سیاست‌‌‌های نادرست جمعیت‌‌‌پذیری و اشتغال اشاره کرد و گفت: این سیاست‌ها نه‌تنها در تهران، بلکه در بسیاری از مناطق کشور تبعات سنگینی به بار آورده است. توسعه بی‌رویه شهری و ساخت بناهای بزرگ موجب قطع مسیر قنوات و جریان‌های آبی شمال به جنوب تهران شده و در نتیجه، شاهد فرونشست‌های متعدد در سطح شهر هستیم. به اعتقاد این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات مسکن، نباید به واسطه سیاست‌های غلط گذشته، تصمیمات نادرست دیگری مانند انتقال پایتخت را اتخاذ کرد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی با اشاره به اینکه مشکل کمبود آب محدود به تهران نیست، بیان کرد: مشهد، اصفهان، شیراز و سایر کلان‌شهرها نیز با چالش‌های مشابهی دست و پنجه نرم می‌کنند. آیا قرار است همه کلان‌شهرها را جابه‌جا کنیم؟ چنین امری بنیان کارشناسی ندارد. مهم‌ترین نکته در خصوص تامین منابع آب به‌ویژه آب‌های زیرسطحی، مدیریت صحیح منابع و مصارف است. اگر این موضوع به‌درستی مدیریت شود، حداقل آب شرب تهران به طور کامل قابل تامین خواهد بود.

بیت‌اللهی با استناد به آمار وزارت جهاد درباره هدررفت 30درصدی محصولات کشاورزی و مصرف 90درصدی آب در این بخش گفت: منابع آب، مرز استانی نمی‌شناسند و باید به عنوان یک سیستم به‌هم‌پیوسته مدیریت شوند. وقتی در انتهای دشت ورامین آب را برداشت می‌کنیم، سطح آب در مناطق 17، 18 و 19 تهران پایین می‌آید و نشست زمین اتفاق می‌افتد. این سیستم مختص محدوده شهری تهران نیست و تصمیم‌گیری در این خصوص نیازمند نگاه جامع و سیستمی است.

این کارشناس ارشد در پاسخ به پیشنهاد انتقال آب شور به تهران برای مصارف 10میلیون نفر جمعیت هشدار داد و گفت: این مساله با فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی جنوب استان تهران در تضاد است. اگر این سیستم به صورت بنیادین اصلاح شود، قطعا موضوعی به نام انتقال پایتخت و چالش‌های مرتبط با آن نیز حل خواهد شد. به بیان بیت‌‌‌اللهی، سیاست درست، معکوس کردن روند تمرکزگرایی و ایجاد فرصت‌های شغلی و معیشتی در سراسر کشور است. در این صورت نیازی به انتقال پایتخت و شعارهای غیرکارشناسی نخواهد بود.

بحران کمی و کیفی آب

سیداویس ترابی، رئیس دانشکده زیست‌‌‌پذیری شهری، در تشریح مسائل آبی تهران، مشکلات را به دو حوزه کمی و کیفی تقسیم کرد. به بیان او، شهر تهران حدود یک‌میلیارد و 200میلیون مترمکعب آب در سال مصرف می‌کند که 45‌درصد آن در بخش شهری و 55‌درصد در بخش کشاورزی است. عدم‌تعادل در این میزان مصرف به گونه‌ای است که ما منابعی را برداشت می‌کنیم که امکان ترمیم آن در دوره زمین‌شناسی وجود ندارد.رئیس دانشکده زیست‌پذیری شهری درباره چالش‌های کیفی آب بیان کرد: در حالی که 45‌درصد آب در بخش شهری مصرف می‌شود، 80 تا 85‌درصد آن به فاضلاب تبدیل می‌شود. طرح تصفیه فاضلاب شهر تهران از دهه 70 از برنامه عقب است و از 12تصفیه‌خانه پیش‌بینی‌شده، تنها بخشی از شبکه با پیشرفت بیش از 90‌درصد ساخته شده است.

ترابی با اشاره به سرنوشت فاضلاب‌های تصفیه‌نشده گفت: این فاضلاب‌ها وارد مجاری آب‌های سطحی، هفت‌رود شهر تهران و تونل‌های جمع‌آوری سیل مانند تونل نواب، خیام و سایر محلات می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به محله‌های دولت، ملاصدرا، ونک و گاندی اشاره کرد که این وضعیت تهدیدی جدی برای بهداشت عمومی در مقیاس 700کیلومترمربعی شهر تهران با جمعیتی حدود 9میلیون نفر است.

رئیس دانشکده زیست‌پذیری شهری در بخش دیگری از سخنانش به بیلان دشت تهران پرداخت و گفت: آخرین بیلان آبخوان دشت تهران نشان می‌دهد بیش از 70 تا 75میلیون مترمکعب کسری بیلان منفی داریم که هر سال افزایش می‌یابد. بیش از یک‌میلیارد و 200میلیون مترمکعب از تغذیه آبخوان، ناشی از فاضلاب شهری است و با تکمیل شبکه فاضلاب، این میزان از جدول بیلان حذف خواهد شد.

به گفته ترابی، مطالعات نشان می‌دهد برای مدیریت بحران آب دو راه اصلی مدیریت تامین و مدیریت مصرف وجود دارد. او در پایان افزود: پیشنهاد موکد ما این است که روی مدیریت تامین برای شهر تهران حتی یک قطره هم کار نشود. جامعه عادت کرده بیش از 8سال برای حل مساله فقط سراغ نسخه مدیریت تامین برود و در اولین چالش از آن استفاده کند.

ظرفیت جمعیتی تهران محدود است

به بیان مجید سیاری، کارشناس خبره آب، تهران براساس شرایط سیاسی و اقتصادی شکل گرفته و این روند غلط همچنان ادامه دارد. براساس منابع آبی موجود، جمعیتی که می‌تواند با سرانه 1500مترمکعب در سال زندگی کند حدود 2میلیون نفر است، در حالی که اکنون جمعیت به 12میلیون نفر رسیده است.

سیاری با ارائه آماری تکان‌دهنده هشدار داد و گفت: طی سال‌های 85 تا 1400 حدود 3میلیون نفر به جمعیت استان تهران اضافه شده است. این در حالی است که 20استان کشور زیر 3میلیون نفر جمعیت دارند. به عبارت دیگر، افزایش جمعیت تهران در این دوره معادل جمعیت یک استان بوده است.

سیاری با انتقاد از رویکرد وزارت نیرو بیان کرد: وزارت نیرو شبانه‌روز به دنبال تامین آب است و اگر مشترک جدیدی مراجعه کند، انشعاب می‌دهد. این در حالی است که هیچ منبع جدیدی به مجموعه منابع آبی اضافه نشده است. وی تاکید کرد: مساله اصلی در شهر تهران و در کل کشور، مساله جمعیت است و تمرکز جمعیت در این منطقه‌ ام‌المصائبی است که به بخش آب تحمیل شده است.

این کارشناس با اشاره به مشکلات متعدد تهران از جمله معضل بیکاری، آلودگی، ترافیک، مسکن، بهداشت و آموزش گفت: از همه این مشکلات مهم‌تر بحث آب است. اگر بارندگی‌های فروردین امسال نبود، گذراندن تابستان در تهران بسیار دشوار می‌شد. وی معتقد است راه‌حل این مشکلات در خارج از موضوع آب قرار دارد و باید به دنبال راه‌حل‌های اساسی‌تری بود.

سیاری در پایان با تاکید بر لزوم تغییر سیاست‌های جمعیتی افزود: تا زمانی که انگیزه‌های تمرکز جمعیت در تهران از بین نرود، راه‌حل‌های موقتی مانند حفر چاه و انتقال آب نمی‌تواند مشکل را حل کند. باید چند ابزار را در کنار هم در نظر گرفت: بحث قیمت‌گذاری آب، محدودیت‌های مصرف، جریمه‌های قانونی برای مصارف غیرمجاز و فرهنگ‌سازی. اما مهم‌تر از همه، باید ریشه‌های انگیزه تمرکز جمعیت در پایتخت را خشکاند.

چالش آب و مساله پایتخت

محسن موسوی خوانساری، دبیر کمیته ملی سدهای بزرگ، در تعریف محدوده جغرافیایی بحران آب بیان کرد: باید محدوده را از حاشیه شرقی تا هشتگرد در نظر بگیریم. این محدوده 5هزار کیلومترمربعی با جمعیتی حدود 15میلیون نفر، تراکم نسبی 3هزار نفر در کیلومترمربع دارد که در مقایسه با تراکم نسبی 50نفری ایران، رقم بسیار بالایی است.

دبیر کمیته ملی سدهای بزرگ با اشاره به برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی گفت: وزرای نیرو و جهاد کشاورزی بر این اسناد تاکید دارند و وزارت جهاد 212بند در برنامه‌هایش آورده است. اما سوال اساسی این است که اگر این مسیر درست است، 15میلیارد مترمکعب آب را از کجا باید تامین کنیم؟

به گفته‌‌ موسوی خوانساری، رودخانه کرج اگر در گذشته 450میلیون مترمکعب آب داشته، اکنون این میزان بسیار کمتر است. سد لتیان نیز که زمانی 350میلیون مترمکعب آب را ذخیره می‌کرد، اکنون به دلیل تغییر اقلیم در وضعیت متفاوتی قرار دارد. این مقام مسوول، در پاسخ به پیشنهاد تعطیلی کشاورزی در دشت ورامین بیان کرد: کل مصرف آب زیرزمینی در این منطقه 130میلیون مترمکعب است و اکنون عملا مصرف کشاورزی به صفر رسیده است. باید واقعیت‌های موجود را بپذیریم و براساس آن تصمیم‌گیری کنیم.دبیر کمیته ملی سدهای بزرگ در پایان با نگاهی به تحولات جمعیتی کشور افزود: باید روش زندگی خود را تغییر دهیم. در گذشته با 30‌هزار قنات، 7میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌کردیم و 15میلیون نفر در فلات مرکزی زندگی می‌کردند. اکنون جمعیت به 91میلیون نفر رسیده و با همان الگوهای قدیمی نمی‌توانیم پاسخگو باشیم.

ضرورت تغییر رویکردهای مدیریتی

در بخش پرسش و پاسخ، یکی از کارشناسان حاضر در نشست به رابطه بین مدیریت مصرف و مدیریت تقاضا پرداخت. او با بیان اینکه این موضوع فراتر از بحث پایتخت و منابع آب است، بر لزوم استفاده از مدل‌های تحلیل عاملی تاکید کرد. از نگاه این کارشناس، مدل‌های تحلیل عاملی که از پایین به بالا عمل می‌کنند می‌توانند ذی‌نفعان را از لایه‌های مختلف وزارتخانه‌ها و ادارات تا سطح کشاورز، مصرف‌کننده و خانوار در سیستم مدیریتی قرار دهند و به بهره‌وری و بهینه‌سازی کمک کنند.

موضوع هماهنگی بین وزارت نیرو و وزارت کشاورزی در زمینه الگوی کشت از دیگر محورهای مورد توجه حاضران بود. یکی از شرکت‌کنندگان با طرح این پرسش که چه اقداماتی در این زمینه انجام شده، خواستار توجه بیشتر به این موضوع شد. کارشناس دیگری با اشاره به جایگاه مساله آب در نظام تصمیم‌گیری کشور عنوان کرد که حتی در سطح وزیر نیز امروز دغدغه اصلی برق است و کمتر به موضوعات آسیب‌شناسی و راه‌حل‌های آب پرداخته می‌شود. یکی از مشارکت‌کنندگان با تاکید بر اهمیت این موضوع بیان کرد تا زمانی که قیمت تمام‌شده آب در قبض‌ها منعکس نشود، مقوله فرهنگ‌سازی، صرفه‌جویی و استفاده از کاهنده‌های مصرف نمی‌تواند به طور موثر عمل کند. کارشناس دیگری به موضوع مطالعات آسیب‌شناسی اشاره و تاکید کرد که تاکنون مطالعه جامعی در خصوص تبعات جمع‌آوری کل فاضلاب شهر تهران و ورود آن به پروسه بازچرخانی انجام نشده است. این کارشناس با اشاره به موضوع فرونشست زمین یادآور شد که در گذشته، فاضلاب نقش مهمی در استحکام لایه‌های زیرین داشته و تخلیه این حجم عظیم آب و انتقال آن به یک مرکز مصرف دیگر می‌تواند در آینده بحران جدی در سطح مسکونی شهر تهران ایجاد کند. یکی از حاضران با اشاره به تاریخچه تامین آب تهران از طریق قنات‌ها یادآور شد که در دهه 50، سطح آب در خیابان مولوی بالا آمد و همین امر به اجرای خط چهارم انتقال آب منجر شد. این نکته نشان می‌دهد که مدیریت منابع آب زیرزمینی نیازمند مطالعات دقیق و همه‌جانبه است.

راه‌‌‌حل برون‌‌‌رفت از این بحران چیست؟

در پایان این نشست تخصصی که با حضور پنج‌کارشناس برجسته حوزه آب برگزار شد، مجموعه راهکارهای عملی برای مدیریت بحران آب پایتخت مورد بحث و جمع‌بندی قرار گرفت.

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب، در تشریح نقطه مشترک تمام دیدگاه‌ها بر این نکته تاکید کرد که تا زمانی که تهران، اصفهان، شیراز و مشهد به عنوان شهرهای فرصت‌های استثنایی شناخته می‌شوند، حل مشکل آب امکان‌پذیر نخواهد بود. در این جمع‌بندی، موضوع عدالت فضایی به‌عنوان کلید اصلی حل مشکلات کلان‌شهرها نیز مطرح شد. کارشناسان معتقدند هر شهروند در هر نقطه از کشور باید بتواند به حداقل 90‌درصد امکانات و خدماتی که در تهران وجود دارد دسترسی داشته باشد. این رویکرد می‌تواند انگیزه مهاجرت به کلان‌شهرها را کاهش دهد.

به اعتقاد کارشناسان، با هزینه‌ای کمتر از انتقال پایتخت از طریق راهکارهای اصلاحی، می‌توان تهران را به شهری ایده‌آل تبدیل کرد. این راهکارها شامل مدیریت مصرف، اصلاح تعرفه‌ها تا سطح قیمت تمام‌شده، توقف بارگذاری‌های جدید جمعیتی، استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه و بازچرخانی آب و اصلاح الگوی کشت است.منابع آب را نمی‌توان در محدوده مرزهای اداری و سیاسی مدیریت کرد و نیاز به یک برنامه جامع و یکپارچه در سطح حوضه‌های آبریز است. همچنین مقرر شد موضوع اقتصاد آب و راهکارهای عملیاتی کردن آن در نشست‌های تخصصی آینده مورد بررسی قرار گیرد.در مجموع، این نشست نشان داد که راه‌حل بحران آب تهران و سایر کلان‌شهرها نه در انتقال پایتخت، بلکه در اصلاح سیاست‌ها، تغییر رویکردها و اجرای راهکارهای کارشناسی‌شده است. نکته مهم این است که این راهکارها باید با مشارکت تمام دستگاه‌های ذی‌ربط و با در نظر گرفتن تمام جوانب اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی اجرا شوند.