غربالگری طرح‏‏‌ها ؛ راهکاری برای کمبود منابع

در برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که وزیر نیرو در ابتدای دولت سیزدهم تقدیم مجلس کرد، مقرر شد حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب به ظرفیت طرح‌‌‌‌‌‌های آبرسانی اضافه شود و حال آمارها نشان می‌دهد در پایان زودهنگام دولت سیزدهم، حدود ۸۰ طرح با ظرفیت آبرسانی ۱۴۸۴ میلیون مترمکعب محقق شد یعنی در بخش پروژه‌‌‌‌‌‌های آبرسانی ضریب تحقق ۲۱۲‌درصد بوده است.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب با اشاره به روند پیشرفت طرح‌‌‌های آبرسانی در دولت سیزدهم با اعلام این مطالب بیان کرد: در ابتدای دولت سیزدهم ما با تعداد پرشماری از طرح‌‌‌‌‌‌های نیمه‌‌‌تمام مواجه بودیم که از یک درجه اهمیت هم برخوردار نبودند. در یک ارزیابی سریع به این نتیجه رسیدیم که امکان ندارد بتوانیم در یک دوره چهار ساله بودجه مورد نیاز برای تکمیل این طرح‌‌‌‌‌‌ها را تامین کنیم و مجبور هستیم این بودجه محدود را بین شمار زیادی از طرح‌‌‌‌‌‌ها سرشکن کنیم برای اینکه هر کدام از این طرح‌‌‌‌‌‌ها کمی پیشرفت داشته باشند ولی هیچ‌‌‌یک به نتیجه نهایی نرسند.

عیسی بزرگ‌‌‌زاده ادامه داد: راهکاری که به نظر رسید این بود که غربال‌‌‌گری و اولویت‌‌‌بندی برای همه این پروژه‌‌‌‌‌‌ها انجام دهیم، مخصوصا بر اساس معیار اثربخشی اقتصادی، اجتماعی و محیط‌‌‌زیستی. وقتی یک طرح را تامین مالی می‌‌‌کنیم و به نتیجه می‌‌‌رسیم و آن طرح برای مشاغل صنعتی، خدماتی و کشاورزی تامین آب می‌کند، در واقع اثربخشی اقتصادی آن طرح را هدف‌‌‌گذاری می‌‌‌کنیم. اگر شبکه جمع‌‌‌آوری فاضلاب را طرح‌‌‌ریزی می‌‌‌کنیم، اثربخشی محیط‌‌‌زیستی و اجتماعی را در نظر داریم یا طرح آبرسانی یا طرحی که انتقال آب به دریاچه ارومیه را هدف گرفته است، اثربخشی محیط‌زیستی دارد.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب اظهار کرد: این طرح‌‌‌‌‌‌ها را شناسایی و زمان به نتیجه رسیدن آنها و حجم بودجه مورد نیاز هر یک را بررسی کردیم؛ آنگاه بر اساس این معیارها ۴۷‌درصد این طرح‌‌‌‌‌‌ها یعنی حدود ۲۷۴ طرح را انتخاب و بودجه‌‌‌‌‌‌های متصور را به طرف این طرح‌‌‌‌‌‌ها هدایت کردیم تا بتوانیم در مدت زمان تعیین‌‌‌شده بیشترین بهره‌‌‌وری را داشته باشیم و این طرح‌‌‌‌‌‌ها را به چرخه تولید محصول و خانه آخر تولید محصول برسانیم. با اعمال معیارهای اولویت‌‌‌بندی و غربال‌‌‌گری در مجموع به ۶۶ سد، ۹۶ شبکه، ۱۴۰ طرح آبرسانی، ۸۹ فاضلاب، آبرسانی روستایی در سطح ۳۱ استان کشور و ۱۰ طرح عظیم نمک‌‌‌زدایی برای نوار ساحلی و بخش‌‌‌‌‌‌هایی از فلات مرکزی کشور رسیدیم.

برنامه‌‌‌ریزی برای آبرسانی ۷۰۰ میلیون مترمکعبی

بزرگ‌‌‌زاده در ادامه درباره روند پیشرفت طرح‌‌‌های آبرسانی توضیح داد: دولت سیزدهم در ابتدای شکل‌‌‌گیری خود برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای را در بخش‌‌‌‌‌‌های مختلف به مجلس شورای اسلامی تحویل داد که این در تعهد وزارت نیرو نسبت‌‌‌ به مردم در دوره چهار ساله بود. در برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که وزیر نیرو در ابتدای دولت سیزدهم تقدیم مجلس کرد، متعهد شده بودیم حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب به ظرفیت طرح‌‌‌‌‌‌های آبرسانی اضافه کنیم. آبرسانی به‌‌‌تنهایی حدود ۵۰‌درصد فضای کار وزارت نیرو است و در سرزمین خشک، نیمه و فراخشکی مثل ایران طرح‌‌‌‌‌‌های آبرسانی بسیار اهمیت دارند. در همین پایان زودهنگام دولت سیزدهم، حدود ۸۰ طرح با ظرفیت آبرسانی ۱۴۸۴ میلیون مترمکعب محقق شده، یعنی در بخش پروژه‌‌‌‌‌‌های آبرسانی ضریب تحقق ۲۱۲‌درصد بوده است.

او ادامه داد: در بخش سدسازی نیز در برنامه وزارت نیرو تعهد این بود که ۳۰ سد با حجم مخزن ۵.۴ میلیارد مترمکعب در دوره چهار ساله به‌‌‌عنوان خروجی و عملکرد تحویل داده شود. در این پایان زودهنگام، ۲۶ طرح با حجم مخزن چهار میلیارد و با ضریب تحقق ۷۴‌درصد محقق شده است. در بخش شبکه‌‌‌‌‌‌های آبیاری و زهکشی نیز همین‌طور است. در این بخش دولت تمرکز ویژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای بر طرح‌‌‌‌‌‌های توسعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای منابع آب و خاک در استان‌‌‌‌‌‌های مرزی داشته است.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب با بیان اینکه به‌‌‌صورت تاریخی یک عقب‌‌‌افتادگی مزمن در برخی نواحی مرزی نسبت به مناطق درون سرزمینی کشور رخ داده است، گفت: ما باید به رفع فقر و مبانی توسعه پایدار و گسترش توسعه در نواحی مرزی؛ به ایجاد اشتغال، توسعه مخازن، سدها و شبکه‌‌‌‌‌‌های آبیاری و زهکشی توجه می‌‌‌کردیم؛ چون آنجا هم رنج سیلاب داشتیم و هم رنج بیکاری و کم‌‌‌توسعه‌‌‌یافتگی. برای رسیدن به این هدف، توسعه منابع آب و خاک در نواحی مرزی به‌‌‌صورت گسترده در نظر گرفته شد. از این رو فقط در نواحی و استان‌‌‌‌‌‌های مرزی ۱۱۳‌هزار هکتار توسعه طرح‌‌‌‌‌‌های منابع آب و خاک تعریف کردیم که بخش بسیار زیادی از اینها در همین زمان به نتیجه رسیده و با برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌‌‌‌های صورت‌‌‌گرفته این پروژه امسال به‌‌‌طور کامل جمع‌‌‌بندی خواهد شد.

معضلات تامین آب مورد نیاز سیستان

بزرگ‌‌‌زاده درباره تامین آب مورد نیاز سیستان و چالش‌‌‌های آن در سال‌های گذشته توضیح داد: تا پیش از معاهده ۱۳۵۱، هرچه آب از هیرمند وارد کشور می‌‌‌شد در سه دریاچه هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند ذخیره می‌‌‌شد. بعد از معاهده ۱۳۵۱ و تعیین حق‌آبه ایران به میزان ۸۲۰ میلیون در سال‌های نرمال و تر، توسط مهندسان طرح‌‌‌ریزی شده بود که این حجم آب کم در پهنه گسترده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای پخش نشود تا سطحی که در مقابل خورشید قرار می‌‌‌گیرد و آب را بخار می‌کند، کاهش یابد.

او ادامه داد: گودال‌‌‌‌‌‌هایی طبیعی در آن منطقه وجود داشت که برخی قسمت‌‌‌‌‌‌ها در حاشیه پدیدگی داشت، این پدیدگی‌‌‌‌‌‌ها را با ایجاد خاکریزهایی گرفتند و چهار ‌‌‌‌‌‌‌‌‌چاه‌‌‌نیمه‌‌‌ یا مخزن بزرگ، طبیعی-مصنوعی ایجاد کردند که آب‌‌‌‌‌‌ها را در آن ذخیره می‌‌‌کردند و به کار شرب و کشاورزی و نیازهای مختلف می‌‌‌رسید. به‌‌‌دلیل اخلالی که در دو سه سال اخیر در دریافت حق‌آبه ایران از رود هیرمند رخ داده بود، ذخیره آب در مخازن چهارگانه ‌‌‌‌‌‌‌‌‌چاه‌‌‌نیمه‌‌‌ کم و کمتر می‌‌‌شد و این اواخر فقط در ‌‌‌‌‌‌‌‌‌چاه‌‌‌نیمه‌‌‌ شماره ۳ آن هم بخش بسیار کمی آب داشتیم و بیم بحران چه مردم منطقه و چه وزارت نیرو و مسوولان را فراگرفته بود و باید کاری می‌‌‌کردیم.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب با بیان اینکه در نخستین گام، راهبرد وزارت نیرو برای تامین آب منطقه سیستان و شهر زاهدان تغییر کرد، گفت: چاه‌‌‌نیمه‌‌‌‌‌‌ها تامین‌‌‌کننده آب مورد نیاز حدود ۵۰۰‌هزار نفر از ساکنان در منطقه سیستان یعنی پنج شهرستان و حدود ۹۵۰ روستای آن منطقه و نیز زون ۲ زاهدان است که حدود ۵۰۰‌هزار نفر جمعیت دارد . بی‌‌‌آبی برای یک میلیون نفر بسیار نگران‌‌‌کننده است و امکان ندارد بتوانیم به روش تانکر تامین آب کنیم و البته آن منطقه منبع آبی هم ندارد. از این رو وزارت نیرو راهبرد خود را تغییر داد.

تغییر راهبرد تامین آب سیستان از تک‌‌‌منبعی به چندمنبعی

بزرگ‌‌‌زاده ادامه داد: تا پیش از این تامین آب برای انواع آب‌‌‌‌‌‌های شرب، کشاورزی، صنعت و خدمات از منابع آب ‌‌‌‌‌‌‌‌‌چاه‌‌‌نیمه‌‌‌ بود. راهبرد جدید وزارت نیرو این شد که منابع آب مورد نیاز برای این یک میلیون نفر چه در منطقه سیستان و چه در منطقه زاهدان باید از منابع آب مطمئن داخلی تامین شود. همچنین منابع آبی را برای تامین آب این منطقه یعنی زاهدان و سیستان از تک‌‌‌منبعی بودن یعنی فقط حق‌آبه هیرمند به چندمنبعی بودن تغییر دهیم.

او اظهار کرد: این تغییر راهبرد به تعریف اقدامات مختلف انجامید. در لایه اول ما بسته اقدامات فوری یا اضطراری را داشتیم که بر حفر چاه‌‌‌های مختلف در نواحی مختلف در آن منطقه تمرکز داشت. در پهنه وسیعی از آن منطقه بیش از ۱۰۰ حلقه چاه حفر شد؛ کیلومترها شبکه‌‌‌ و جاده‌‌‌‌‌‌ دسترسی ایجاد شد؛ چاه‌‌‌‌‌‌های مختلف حفاری و تجهیز و برق‌‌‌رسانی شد؛ شبکه‌‌‌‌‌‌های جمع‌‌‌آوری ایجاد شد و همه به یک نقطه مشخص منتقل شدند؛ مخازن ایجاد شد و چون کیفیت آب پایین بود و شوری بالایی داشت، آب‌‌‌شیرین‌‌‌کن و ایستگاه‌‌‌‌‌‌های پمپاژی ایجاد شد که با مهندسی مجدد سامانه‌‌‌‌‌‌های موجود و تکمیل آنها، همزمان به این سو و سوی دیگر به‌‌‌سمت سیستان پمپاژ شوند.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب با بیان اینکه این اقدامات در مدت کوتاه چندماهه انجام شد، گفت: برآورد ما این است که خود این اقدامات نیز مهم‌ترین نقش را در دیپلماسی آب داشت، زیرا اگر آسیب‌‌‌پذیری خود را از تصمیمات طرف مقابل کمتر کرده و خود را قوی کنید، باعث می‌شود مذاکرات بین دو کشور در فضای دوستانه‌‌‌تر و منطقی‌‌‌تری جلو برود. این اقدام منجر شد بخش قابل‌‌‌توجهی از حق‌آبه خود را دریافت کنیم. پروژه‌‌‌‌‌‌های غیرسازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و سازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای دست‌‌‌کم به‌‌‌اندازه پروژه‌‌‌‌‌‌های سازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای اهمیت دارند. در واقع شکل‌‌‌دهی می‌کنند که هر یک از این اقدامات سازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای قرار است چگونه به بیشینه هدف‌‌‌گذاری خود برسند و چگونه در پایداری زیست‌‌‌بوم کشور هم‌‌‌افزا شوند.

مدیریت آب و انرژی در چاه‌‌‌های کشاورزی برق‌‌‌دار

بزرگ‌‌‌زاده درباره اقدامات دولت سیزدهم برای مدیریت منابع آبی کشور توضیح داد: ‌‌‌ اقدام مهم دیگری که در دولت سیزدهم انجام شده، مدیریت توامان آب و انرژی در چاه‌‌‌‌‌‌های کشاورزی برق‌‌‌دار است. حدود ۷۰‌درصد تخلیه از منابع آب زیرزمینی توسط چاه‌‌‌‌‌‌های کشاورزی برق‌‌‌دار یعنی حدود ۲۲۰‌هزار چاه، انجام می‌شود. حدود ۷۷‌درصد اضافه‌‌‌برداشت نیز از این چاه‌‌‌هاست. ما می‌‌‌دانیم بین میزان برداشت آب از چاه که توسط یک پمپ انجام می‌شود و نیز میزان برق مصرفی در آن چاه ارتباط برقرار است و می‌توانیم از طریق تعریف این ارتباط دوسویه، میزان مصرفی آب برق و از سوی دیگر میزان مصرفی برق آب را کنترل کنیم.

او ادامه داد: این هماهنگی کمک کرد بتوانیم سامانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای را طرح‌‌‌ریزی کنیم که بدانیم هر مشترک چاه برق‌‌‌دار در هر گوشه از کشور، در هر لحظه چگونه از آب و برق آن چاه استفاده می‌کند و آیا منطبق بر پروانه است یا خیر. اگر این مصرف منطبق بر پروانه نباشد، ابتدا کار ارشادی می‌‌‌کنیم، پیامک می‌‌‌دهیم و به استحضار می‌‌‌رسانیم که خارج از پروانه استفاده می‌کنند و به چاه‌‌‌ها و کشاورزان دیگری که از آن آبخوان استفاده می‌کنند، لطمه می‌‌‌زنند و باید منطبق بر ضوابط کار کنند. اگر به پیامک توجه نکنند، پیامک‌‌‌‌‌‌ دوم ارسال می‌شود. از یک جایی به بعد اگر بی‌‌‌توجهی ادامه داشته باشد، ما برق چاه را محدود می‌‌‌کنیم، به‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که آن مصرف‌کننده تنها برای استفاده از مصارف خانگی برق داشته باشد، یعنی تلویزیون و یخچال روشن می‌شود اما برق برای استخراج آب نخواهد داشت.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب در ادامه افزود: اگر این مصرف از سهمیه سال بیرون نرود، به آنها اطلاع می‌‌‌دهیم که به امور آب منطقه مراجعه کنند و آنجا متعهد شوند و به آنها توضیح می‌‌‌دهیم هدف ما از این کار چیست و چه کار اصلاحی باید انجام شود تا ما به امید این کار بهبودبخش، دوباره شرایط را به صورت اولیه برگردانیم. در ادامه اگر باز هم این اشتباه را تکرار کرد و از سهمیه سالانه خود فراتر رفت، به‌‌‌خاطر صیانت از منابع آب و برای اینکه حقوق کشاورزان دیگر پایمال نشود و کشاورزی پایداری داشته باشند و با هدف حفظ امنیت غذایی، استفاده از آب را در آن سال محدود می‌‌‌کنیم تا سال آبی بعد آغاز شود.

راه‌‌‌اندازی دفتر داده‌‌‌ها در وزارت نیرو

بزرگ‌‌‌زاده خاطرنشان کرد: در چند دهه گذشته بیش از ۳۹‌هزار ایستگاه پایش برای آب سطحی، زیرزمینی و نیز جوی اعم از بارش، برف، تبخیر و... ایجاد شده است. به این موارد شبکه پایش سازمان هواشناسی کشور را هم اضافه کنید. همه اینها به کمک ما می‌‌‌آید، اما کافی نیست. ایران یک کشور گسترده است. ما چه در قسمت جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌‌‌‌ها و چه در قسمت تحلیل داده‌‌‌‌‌‌ها باید کارهای بهبودی انجام می‌‌‌دادیم. به همین دلیل دفتر داده‌‌‌‌‌‌ها در وزارت نیرو راه‌‌‌اندازی شد برای اینکه بر این قسمت تمرکز کند تا ساماندهی ویژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای در این بخش داشته باشیم.

او با بیان اینکه بیشترین منابع آب سطحی در خوزستان وجود دارد، گفت: این شامل رودهای کارون، کرخه، دز، مارون، زهره می‌شود و نمی‌توان پذیرفت این استان مشکلات گسترده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای در بخش آب شرب داشته باشد. چند طرح آبرسانی در آن قسمت تعریف شده که مهم‌ترین آنها طرح غدیر و آبرسانی به شهرهای بزرگی مثل اهواز، آبادان و خرمشهر بود. شهرهای آبادان و خرمشهر که همه ما از زمان جنگ حس نوستالژی و خوبی نسبت به آنها داریم، متاسفانه مشکل آب داشتند. بنابراین باید کاری می‌‌‌کردیم؛ طرح‌‌‌‌‌‌ها هم آماده بود، البته طرح غدیر آنقدر عظیم و پرجزئیات بود که به این زودی‌‌‌‌‌‌ها به نتیجه نمی‌‌‌رسید.

سخنگوی طرح‌‌‌های ملی آب ادامه داد: در دولت سیزدهم اولین جمع‌‌‌بندی در روزهای اول این بود که باید طرح غدیر را به چند فاز تقسیم کرد. یک طرح میان‌‌‌مدت تعریف شد تا به‌‌‌سرعت بتوانیم مشکل تامین آب شرب را در خوزستان حل کنیم که در این استان در تابستان سال قبل آن وجود داشت و همه پیش‌بینی‌‌‌ها این بود که در تابستان بعد هم این مشکل وجود خواهد داشت. هم مشکل کمی و هم مشکل کیفی تعریف شده و برای آن بخش، تامین مالی شد و همکاران و بهترین متخصصان خود را در منطقه مستقر کردیم و توانستیم آب مناسب را برای مردم منطقه تامین کنیم.

بزرگ‌‌‌زاده در پایان درباره اقدامات وزارت نیرو در دولت سیزدهم برای تامین آب مورد نیاز بخش‌‌‌‌‌‌های شرب، کشاورزی و صنعت توضیح داد: همه اقدامات وزارت نیرو را می‌توان تحت دو عنوان خلاصه کرد. کارهای سازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای یا سخت‌‌‌افزاری و کارهای غیرسازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای یا نرم‌‌‌افزاری. در بخش کارهای سازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای پروژه‌‌‌‌‌‌های بزرگی انجام شده است مثل طرح غدیر، طرح اضطراری سیستان که اقدامی بسیار متهورانه و تصمیمی بزرگ بود، تامین آب شهرکرد، همدان، مشکین‌‌‌شهر، سنندج، مشهد، تبریز و برخی از اقدامات فوری مثل حادثه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که در پایین‌‌‌دست سد کرج رخ داد و تامین آب شرب کرج و تهران را تهدید کرد. اینها اقدامات بسیار بزرگی در بخش سازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای بودند.

او با بیان اینکه در بخش غیرسازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای هم اقدامات مهمی انجام شده است‌‌‌، گفت: تدوین نقشه راه آب کشور یکی از این اقدامات بود. بازتخصیص آب نیز یکی از این اقدامات بود، ما آبی برای تخصیص نداریم و تمام کار ما تمرکز بر بازتخصیص آب است که می‌تواند نجات‌‌‌بخش باشد. توجه به آب نامتعارف دریا و پساب نیز مهم است، نمی‌شود این منابع را در نظر نگرفت و از آنها برای کمک به منابع محدود آب استفاده نکرد. بازار آب و گفت‌‌‌وگوهای آبی که رخ داد باعث شد ما ارتباطات خود را با اجتماع و نخبگان گسترش دهیم. در ساختمان آب کشور نشست‌‌‌‌‌‌هایی برگزار می‌شود و متخصصان حاضر می‌‌‌شوند و نقدهای خود را در مقابل مسوولان آب می‌‌‌گویند و ما از نظر نخبگان بهره می‌‌‌گیریم. اینها مهم‌ترین کارهایی بود که در این دوره انجام شد.