لغت‌نامه معروف ایران چگونه به سرانجام رسید؟

هشتاد سال با دهخدا

نیم قرن از چاپ آخرین جلد فرهنگ دهخدا گذشت. فرهنگ واژگانی که در تمام این سال‌ها، دستیار دقیق و دانای ایرانیان برای معنا کردن واژه‌های دور و نزدیک فارسی بوده است. آن سال‌های دور در ۴۰ جلد کتاب و امروزه در بستر وب. حتما شما هم دست‌کم تجربه جست‌وجوی معنای یک واژه در گوگل را دارید و به احتمال بسیار زیاد،‌ در فهرست نتایج روی لینک مربوط به واژه‌نامه دهخدا کلیک کرده‌اید. فرهنگ واژگانی که حالا بدل به معروف‌ترین سند زبان فارسی در معنای واژگان شده است. «فرهنگ دهخدا در مجموع ۴۰ مجلد است با بیش از ۲۶هزار صفحه به قطع ۳۴ در ۲۱ سانتی‌متر و هر صفحه ۳ ستون با حروف ریز دارد. در این فرهنگ ۴۰۰هزار عنوان هست البته این دایره‌المعارف به صورت الفبایی است و تعداد مجلدات از نظر صفحه با هم برابر نیستند...»در نیمه‌ نخست تیرماه ۱۳۵۴ تالیف لغت‌نامه‌ دهخدا پس از چهل سال به اتمام رسید و یک سال پس از آن آخرین جلدش منتشر شد و در دسترس قرار گرفت.

یک شنبه 1404/03/18 22:55 دسته بندی: اخبار فرهنگ و هنر کد خبر: 8255

موسسه‌ لغت‌نامه‌ دهخدا نخستین سازمان در ایران بود که برای تالیف فرهنگ لغت یا واژه‌نامه تاسیس شد. کار این سازمان در دی‌ماه سال ۱۳۲۴ حدود ۳۰ سال پس از آنکه علامه علی‌اکبر دهخدا طرح تالیف لغت‌نامه را ریخت، با تصویب مجلس شورای ملی، در خانه‌ شخصی او واقع در خیابان ایرانشهر تهران آغاز شد. در سال ۱۳۳۴ وقتی دهخدا چشم از جهان فروبست، سازمان لغت‌نامه‌ او از خانه‌ شخصی‌اش به دو اتاق در کنار عمارت مجلس در میدان بهارستان انتقال یافت.

دهخدا وصیت کرده بود که پس از مرگش دکتر محمد معین سرپرستی موسسه را بر عهده گیرد. او در وصیت‌نامه‌اش نوشت: «به ورثه‌ خود وصیت می‌کنم که تمام فیش‌های چاپ‌نشده‌ لغت‌نامه را که ظاهرا بیش از یک میلیون است از الف تا یاء نوشته شده و یقینا یک کلمه‌ دیگر به آن نمی‌توان افزود، به عزیزترین دوستان من آقای معین بدهند که مثل سابق به چاپ برسد و این زحمتی است جانکاه که اقلا معادل نصف تالیف است.»

دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی و دکتر سیدجعفر شهیدی از جمله بزرگانی بودند که در ادامه‌ راه دهخدا دکتر معین را یاری کردند. همچنین بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، جلال همایی، ذبیح‌الله صفا و بسیاری دیگر از شخصیت‌های ادبی دانشگاهی پیش و پس از درگذشت دهخدا جزو همراهان این پروژه‌ عظیم بودند.

خبر آنلاین در گزارشی نوشته است: «ساختمان موسسه در آذرماه ۱۳۳۶ بنابر مصوبه‌ مجلس شورای ملی با بودجه‌ پیش‌بینی‌شده به دانشکده‌ ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد و اعضای آن نیز در ساختمان نگارستان در میدان بهارستان مشغول به کار شدند. در سال ۱۳۵۳ شادروان دکتر محمود افشار، ساختمانی در محل موقوفات خود به این موسسه اهدا کرد. از سال ۱۳۸۳ اعضا و کارکنان موسسه در ساختمان بزرگی که توسط دانشگاه تهران در محل موقوفات دکتر محمود افشار ساخته شد استقرار یافتند و از سال ۱۳۸۶ با هدف وحدت علمی، اداری و مکانی، موسسه‌ لغت‌نامه‌ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی در هم ادغام شدند و با تصویب هیات‌رئیسه‌ دانشگاه تهران این دو نهاد تحت عنوان واحد موسسه‌ لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌الملی آموزش زبان فارسی به فعالیت خود ادامه دادند.»

مسعود برزین، مشاور وقت دانشگاه تهران که اطلاعات جالبی از تالیف لغت‌نامه داشت، در تیرماه ۵۴ درباره‌ نحوه‌ تالیف و چاپ مجلدات مختلف لغت‌نامه‌ دهخدا در روزنامه اطلاعات این‌طور روایت کرده است: «دهخدا چهل سال از عمر خویش را صرف تالیف لغت‌نامه کرد منتهی در سال‌های آخرِ عمر استاد دهخدا گروهی از فضلا و دانشمندان و استادان دانشگاه تهران با او همکاری کردند به این منظور که هرچه زودتر لغت‌نامه تالیف و منتشر شود. اولین جلد لغت‌نامه‌ دهخدا در سال ۱۳۱۹ چاپ شد ولی بعد از واقعه‌ سوم شهریور(اشغال ایران توسط نیروهای شوروی و انگلیس در سال ۱۳۲۰)، مشکلات داخلی چاپ جلد دوم لغت‌نامه را پنج سال به تاخیر انداخت. بعد در بیست‌وپنجم دی‌ماه ۱۳۲۴ طرحی به پیشنهاد مرحوم دکتر عبدالحمید زنگنه نماینده وقت مجلس شورای ملی با امضای ۲۴ تن از نمایندگان به قید فوریت تقدیم مجلس شد و ماده‌واحده‌ای به تصویب رسید که فرهنگ دهخدا در چاپخانه‌ مجلس و به هزینه‌ مجلس به چاپ رسد و در اسفند همان سال ماده‌واحده‌ دیگری از طرف مجلس تصویب و بودجه‌ چاپ فرهنگ دهخدا از محل صرفه‌جویی تعیین شد.

در آغاز کار، چاپخانه‌ مجلس شورای ملی عهده‌دار چاپ لغت‌نامه بود بعدها سازمان لغت‌نامه به دانشگاه تهران منتقل شد و از سال ۱۳۳۶ کلیه‌ کارهای مربوط به فرهنگ دهخدا به عهده‌ دانشگاه تهران گذاشته شد که از آن پس مرتبا تالیف و چاپ شده است...»

سه میلیون فیش

نحوه‌ کار تالیف لغت‌نامه‌ دهخدا به این ترتیب بود که در مرحله‌ نخست پژوهشگران همه‌ متون فارسی اعم از نثر یا نظم را مطالعه و علامت‌گذاری می‌کردند. آنها همچنین متون غیرفارسی مربوط به زبان فارسی را نیز می‌خواندند و قسمت‌های لازم را به فارسی برمی‌گرداندند.

مرحله‌ دوم تهیه‌ فیش یا برگه‌هایی کوچک بود که توسط دانشجویان انجام می‌گرفت. گفته می‌شود که تعداد این فیش‌ها به سه‌میلیون عدد رسید و همین نشان از عظمت کار داشت.

مرحله‌ آخر تالیف لغت‌نامه از روی فیش‌ها بود به این معنی که برای هر لغت یا عنوان متنی تهیه و شواهدی ذکر می‌شد؛ مثلا واژه‌ «درود» نخستین بار در کتاب چه نویسنده‌ای آمده و چه معنایی داشته است و بعد از چند قرن کدام نویسنده همین لغت را با چه معنی و مفهوم جدیدی به کار برده است. در مورد اشعار نیز همین‌طور رفتار می‌شد.

مشخصات فیزیکی

روزنامه اطلاعات در گزارشی درباره مشخصات فیزیکی و وضعیت لغت‌نامه‌ دهخدا در پایان تالیف آن نوشته است: فرهنگ دهخدا در مجموع ۴۰ مجلد است با بیش از ۲۶هزار صفحه به قطع ۳۴ در ۲۱ سانتی‌متر و هر صفحه ۳ ستون با حروف ریز دارد. در این فرهنگ ۴۰۰هزار عنوان هست البته این دایره‌المعارف به صورت الفبایی است و تعداد مجلدات از نظر صفحه با هم برابر نیستند مثلا حرف «ع» یا «غ» خیلی کوچک‌تر از حرف «الف» یا حرف «ب» است. دانشگاه تهران تالیف و چاپ این لغت‌نامه را یکی از بزرگ‌ترین خدمات و هدایای خود به ادب فارسی می‌داند. در طول این مدت طولانی که لغت‌نامه‌ دهخدا به‌تدریج به چاپ می‌رسید مجلدات آن چه به صورت مبادله و چه به صورت فروشی به تعداد زیادی از کتابخانه‌های بزرگ دنیا و مراکز علمی و ادبی جهان فرستاده شد که اکنون در حدود ۷۷ کتابخانه در ۱۹ کشور جهان لغت‌نامه‌ علامه کبیر مورد استفاده‌ علاقه‌مندان است.

چقدر خرج برداشت؟

درباره‌ اینکه این بزرگ‌ترین واژه‌نامه‌ فارسی چقدر خرج برداشت هم روزنامه‌ اطلاعات در دهم تیر ۱۳۵۴ در مطلبی به مناسبت پایان تالیف آن نوشت: «هزینه‌ کل تالیف لغت‌نامه‌ دهخدا کمتر از ۹میلیون تومان در بیش‌تر از ربع قرن بوده است که از این مبلغ تا به حال ۲میلیون تومان آن به صورت فروش لغت‌نامه بازگشت داشته و یک میلیون تومان آن صرف خرید کتاب و وسایل کار شده است. در حقیقت در طول این ۳۵ سال ۶میلیون تومان برای حق تالیف، ترجمه و دستمزد پرداخت شده است.»