به گزارش خبرنگار ایسنا، نشست تخصصی با عنوان «اخبار جعلی؛ تغییر مرز حقیقت» صبح دوشنبه ـ ۱۹ آبان ماه ـ با حضور عمادالدین باقی، کامبیز نوروزی و افشین امیرشاهی در دفتر توسعه آموزش رسانه برگزار شد. در این نشست، کارشناسان از منظرهای مختلف به بررسی سازوکار شکلگیری و گسترش اخبار جعلی پرداختند.
در ابتدای این نشست تخصصی، سه سخنران به تحلیل پیامدهای گسترش اخبار جعلی پرداختند.
اکبر منتجبی ـ مدیرکل جدید دفتر توسعه آموزش رسانه ـ نیز در این نشست حاضر شده بود.
سؤالات محوری این نشست عبارت بودند از: چرا امروز شایعه با سرعت نور حرکت میکند و حقیقت در پیچوخم تردیدها جا میماند؟ چرا یک تیتر ساختگی یا ویدئوی برشخورده میتواند حیثیت افراد را بر باد دهد؟ با انبوهی از روایتهای ضد و نقیض چه باید کرد؟ و چگونه یک خبر میتواند به ابزاری علیه آگاهی بدل شود؟
کامبیز نوروزی ـ حقوقدان حاضر در این نشست ـ در ابتدای سخنان خود به تاریخچه دفتر مطالعات و توسعه رسانه اشاره کرد و گفت: «این مرکز سابقه درخشانی در مسائل رسانهای کشور دارد، اما طی نزدیک به دو دهه دچار افت شدید شده است. با تغییر مدیریت و دولت، به نظر میرسد این مرکز قصد دارد با مدیریت جدید، مجدداً جایگاه خود را در جامعه تحقیقی و پژوهشی رسانه احیا کند.»
نبود فضای آزاد رسانهای، بسترساز گسترش فیکنیوز
نوروزی در تحلیل علل گسترش اخبار جعلی در ایران اظهار کرد: واژه «فیکنیوز» در سالهای اخیر و بهتبع توسعه محیط وب و افزایش پلتفرمها و کاربران، رایج شده است. این پدیده منحصر به ایران نیست، اما قطعاً در ایران بسیار گستردهتر است.
وی مهمترین دلیل این امر را نبود فضای آزاد رسانهای دانست و افزود: اگر رسانهها آزاد باشند و در چارچوب قانون و اخلاق حرفهای فعالیت کنند، مجالی برای فیکنیوزها بهوجود نمیآید. وقتی دارویی در داروخانه پیدا نمیشود، ناگزیر از خرید آن در بازار غیررسمی هستیم. به همین ترتیب، وقتی مخاطب نتواند اطلاعات را از منابع معتبر دریافت کند، به منابع غیرمعتبر مراجعه میکند.
سیاستهای نظام سیاسی و تاریخچه مقابله با رسانههای جدید
این حقوقدان با مروری تاریخی بر مواجهه نظام سیاسی با رسانههای جدید گفت: در ایران، دولتها همواره از رسانههای نو واهمه داشتهاند. زمانی که رادیو وارد ایران شد، شهربانی نصب آنتن را مشروط به دریافت مجوز کرد. همین روال درباره مطبوعات، تلویزیون، فکس و ماهواره نیز تکرار شد.
نوروزی با اشاره به فضای مجازی افزود: الگوی مواجهه دولت با محیط وب نیز تابع همین روند تکراری است. از اوایل دهه ۷۰ فیلترینگ آغاز شد، اما هرگز اثرگذار نبوده است. امروز بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون کاربر تلگرام، حدود ۳۰ میلیون کاربر اینستاگرام و نزدیک به ۳ میلیون کاربر توییتر در ایران وجود دارند که همگی با فیلترشکن از این پلتفرمها استفاده میکنند.
نقد قوانین موجود و تعاریف مشکوک
نوروزی در ادامه به نقد قوانین موجود پرداخت و گفت: متأسفانه چنین القا میشود که برای مقابله با فیکنیوز قوانین کافی وجود ندارد؛ در حالی که این ادعا نادرست است. در قانون مجازات اسلامی و قانون جرایم رایانهای مواد لازم برای مقابله با انتشار اخبار نادرست پیشبینی شده است.
وی با اشاره به مصوبه سال ۱۳۹۹ شورای عالی فضای مجازی، آن را دارای ابهام دانست و افزود: در این مصوبه آمده است «هرگونه اطلاعات، اخبار و محتوای خبری منتشرشده در فضای مجازی که مابهازای در واقعیت نداشته باشد یا شکل تحریفشدهای از واقعیت باشد». این تعریف، نادرست و زمینهساز سوءتعبیر است.
شفافیت بهجای محدودیت
این حقوقدان، راهکار واقعی مقابله با اخبار جعلی را شفافیت و آزادی رسانهها دانست و گفت: دولت باید به نهادهای صنفی مانند انجمن صنفی روزنامهنگاران اعتماد کرده و امکانات لازم را در اختیار آنها قرار دهد. همانطور که سازمان نظام پزشکی یا سازمان استاندارد، فهرست محصولات غیربهداشتی را اعلام میکنند، این نهادها نیز میتوانند منابع خبری غیرمعتبر را معرفی کنند.
وی تأکید کرد: مسئله اصلی، حراست از نظام پنهانکاری در ساختار سیاسی است. اگر همان آزادیهایی که در کشورهای دموکراتیک به شهروندان و رسانهها داده میشود در ایران نیز فراهم شود، آنگاه میتوان بهطور مؤثر با اخبار جعلی مقابله کرد.
فیکنیوزها در ایران بیشتر از رسانههای حکومتی و برونمرزی منتشر میشود
عمادالدین باقی در نشست «اخبار جعلی؛ تغییر مرز حقیقت» با تقسیمبندی رسانههای ایران به چهار دسته، تأکید کرد که اخبار جعلی بیشتر در رسانههای حکومتی، برونمرزی و انفرادی منتشر میشود. این پژوهشگر با اشاره به تجربیات شخصی خود از پخش اخبار توسط صدا و سیما، هشدار داد که جنگ روانی با انتشار اخبار جعلی در نهایت به ضرر خود نظام تمام میشود.
تقسیمبندی چهارگانه رسانههای ایران
عمادالدین باقی در این نشست با تقسیمبندی رسانههای ایران به چهار دسته، به تحلیل وضعیت تولید و انتشار اخبار جعلی پرداخت. وی رسانههای مستقل و مدنی، رسانههای حکومتی و دولتی، رسانههای برونمرزی و اپوزیسیون، و رسانههای سلولی و انفرادی را چهار دسته اصلی معرفی کرد.
باقی با اشاره به ضعف رسانههای مستقل گفت: «رسانههای مجاز و قانونی ضعیفتر از آن هستند که بخواهند خبر جعلی تولید کنند. این رسانهها زیر رصد هستند و هر لحظه ممکن است بهدلیل یک خبر دچار مشکل شوند و موجودیتشان به خطر بیفتد.»
این پژوهشگر اجتماعی گفت: «رسانههای دولتی و حکومتی مانند صدا و سیما از نوعی مصونیت برخوردارند و معمولاً تجربه نشان داده که به هیچ نهادی نیز پاسخگو نیستند.»
باقی به تجربیات شخصی خود اشاره کرد و افزود: «سال پیش در اخبار ۲۰:۳۰، خبری را به نادرست اعلام کردند. پیگیری کردیم، قول رسیدگی دادند اما حتی توضیح یا تکذیب هم نکردند.»
پیوند خطرناک رسانههای برونمرزی و سلولی
این پژوهشگر با هشدار درباره پیوند رسانههای برونمرزی و انفرادی گفت: «بدترین اتفاق زمانی رخ میدهد که رسانههای برونمرزی با رسانههای انفرادی پیوند میخورند. آنها این اخبار را پوشش میدهند و در شبکههای اجتماعی بازتاب میدهند؛ همین امر باعث میشود مشکل، بزرگتر و خطرناکتر شود.»
مهندسی خبر، پیچیدهتر از جعل ساده
باقی با تمایز قائل شدن میان جعل خبر و مهندسی خبر گفت: «جعل خبر، فقط ساختن چیزی است که وجود ندارد؛ اما نوع پیچیدهتر آن، مهندسی خبر است. دروازهبانی خبر، بزرگنمایی، کوچکنمایی و بایکوت خبر از جمله روشهای مهندسی خبر هستند.»
وی به نمونههای بینالمللی اشاره کرد و افزود: «نمونه آن در سودان اتفاق افتاد؛ جایی که رسانههای غربی به کشتار توجهی نکردند، چون به منافع مستقیم آنها مرتبط نبود. یا چند روز پیش گزارش شد که گوگل جنایات رژیم صهیونیستی را از اینترنت حذف کرده است.»
راهکار: اعتماد به منابع معتبر و نقادی خبر
باقی با اشاره به راهکارهای مقابله با اخبار جعلی گفت: «باید بر اعتبار منبع خبر تکیه کنیم؛ منابعی که موثق بودن آنها محرز است. با این حال، انسان خردمند حتی اختیار خود را بهطور کامل به دست رسانهها نمیسپارد.»
وی تأکید کرد: «حتی در مورد رسانههای معتبر نیز باید خبر را نقادی کنیم. همه عمرم گفتهام که باید عقل خود را به کار بیندازیم. اتفاقات نشان داده که این راهحل ثمربخش است.»
فیکنیوزها محصول بیاخلاقی و بیسوادی رسانهای هستند
افشین امیرشاهی ـ روزنامهنگار ـ در نشست «اخبار جعلی؛ تغییر مرز حقیقت» با اشاره به پیچیدگی موضوع اخلاق در روزنامهنگاری، تأکید کرد که فیکنیوزها هم محصول بیاخلاقی و هم محصول بیسوادی رسانهای هستند.
وی با بیان اینکه اخبار جعلی پدیدهای همیشگی در عرصه رسانه خواهد بود، بر لزوم بازنگری مداوم در عملکرد حرفهای و پاسخگویی اخلاقی تأکید کرد.
شکاف بین تئوری و عمل در روزنامهنگاری
امیرشاهی به چالشهای عملی در حوزه اخلاق رسانهای پرداخت و گفت: «ما اغلب از منظر تئوریک و آموزههای روزنامهنگاری، به ویژه از نگاه اخلاق حرفهای، با اصول و چارچوبهای آن آشنا هستیم، اما در عمل، نتیجه کارمان با آنچه خودمان درست میدانیم ممکن است فاصله داشته باشد.»
وی با اشاره به تجربیات شخصی خود افزود: «در کار روزنامهنگاری مرزهایی وجود داشت که دیدیم گاه بدون نقض آنها نمیتوانیم کارمان را جلو ببریم. اصولی مثل بیطرفی، انصاف، دقت و صحت اطلاعات، شفافیت در منبع، احترام به حریم خصوصی و تفکیک خبر در عمل نقض میشوند.»
دگرگونی عمیق در روزنامهنگاری
این روزنامهنگار با اشاره به تحولات گسترده در عرصه رسانه گفت: «روزنامهنگاری ما در حال دگرگونی بسیار عمیقی است. ابزارهای جدیدی مثل راستیآزمایی به عرصه روزنامهنگاری اضافه شده است. امروز خبرنگاران فقط تولیدکننده محتوا نیستند، بلکه مدیر ارتباط با مخاطب، راوی و تحلیلگر نیز شدهاند.»
امیرشاهی به تغییر نقش خبرنگاران اشاره کرد و افزود: «خیلی از خبرنگاران خودشان از رسانهشان معروفتر هستند و فالوورهای زیادی دارند. برند رسانه خاص خودشان را ساختهاند و امروز در مرز اطلاعرسانی و کنشگری حرکت میکنند.»
فیکنیوز پدیدهای همیشگی با چهرههای جدید
امیرشاهی با بیان اینکه فیکنیوزها پدیدهای همیشگی هستند، گفت: «موضوع فیکنیوز و اخبار جعلی جزو مسائلی است که هیچ راه حل قطعی برای آن نداریم و همیشه با ما خواهد بود، البته به شکلهای مختلف.»
وی به نمونههای عینی اشاره کرد: «امروز از روزنامهفروشی رد میشدم و دیدم یک رسانه تیتر زده بود که "ما رکورد فروش نفت را شکستیم"، در حالی که میدانیم اینطور نیست. یا جای دیگری اعلام شده بود که با قطع مصرف آب خانگی مشکل آب تهران حل میشود، در حالی که ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف میشود.»
این روزنامهنگار با هشدار درباره نقش شبکههای اجتماعی گفت: «گوشی همراه میتواند یک بلندگوی بیمسئولیتی باشد. دیگر همه چیزِ رسانه شده است، همین گوشی.»
مسابقه سرعت و فراموشی دقت
امیرشاهی یکی از عوامل گسترش اخبار جعلی را مسابقه برای انتشار سریع خبر دانست و اظهار کرد: «وقتی بعضی از دوستان ما سرمست این سرعت هستند که یک خبر را سریع منتشر کنند، فراموش میکنند که کارشان درست گفتن است.»
وی به تجربه شخصی خود اشاره کرد: «خبر مربوط به بازی پینگ پنگ آقای خاتمی را گذاشتم؛ هزار نفر گفتند «آقای افشین امیرشاهی، از تو بعید است؛ این هوش مصنوعی است.» من مطمئن بودم، اما بعد گفتم نکند فیک باشد و دوباره با نزدیکان ایشان تماس گرفتم و مشخص شد که ویدئو واقعی است اما تدوین شده بود. این شد که اعتماد ما ممکن بود از دست برود.»
امیرشاهی با ابراز نگرانی از نهادینه شدن دروغ گفت: «یکی از مشکلات ما این است که دروغ خیلی زیاد شده است و در بسیاری از موارد، لباس حقیقت به آن پوشانده میشود.»
بحران اقتصادی رسانهها و تأثیر آن بر کیفیت کار
این روزنامهنگار به بحران اقتصادی رسانهها اشاره کرد و گفت: «رسانههای ایران به حال خود رها شدهاند. آنها به شدت با مشکل کاغذ و منابع مالی مواجه هستند. از همان روز اول، اهالی رسانه درگیر تلاش برای معاش بودند و اکنون وضعیت بدتر هم شده است.»
راهکارهای مقابله با فیکنیوزها
نوروزی در بخش دوم نشست، با تشریح راهکارهای مقابله با اخبار جعلی، تأکید کرد که بانی اصلی توسعه فیکنیوزها در ایران، نظام سیاسی است.
وی با اشاره به انقلاب بیسابقه ارتباطاتی در جهان گفت: «رویکرد انکاری و امنیتی نظام سیاسی باعث ناتوانی در شناخت و سازماندهی فضای مجازی شده است.»
ضرورت شناخت جهان جدید برای درمان
نوروزی با تشبیه وضعیت موجود به پزشکی افزود: «برای هر درمان و هر راه حلی، ابتدا باید اصل موضوع را شناخت. در پزشکی وقتی کسی بیمار میشود، پزشک ابتدا مشخصات او را بررسی میکند. ما نیز باید ابتدا بفهمیم در چه وضعیتی هستیم.»
وی با اشاره به دگرگونی بیسابقه در جهان امروز گفت: «واقعیت این است که جهان در حال یک انقلاب تاریخی است که در طول تمام تاریخ حیات بشر بیسابقه است. سرعت پیشرفت این تحول بیسابقه است.»
موضع انکاری نظام سیاسی مانع شناخت جهان جدید
این حقوقدان با انتقاد از رویکرد نظام سیاسی گفت: «مشکل اساسی نظام سیاسی ایران این است که از موضع انکاری برخورد میکند. وقتی از این زاویه نگاه میکنید، دیگر نمیتوانید با این پدیده آشنا شوید.»
وی با استناد به قوانین موجود گفت: «در ماده ۸ آییننامه داخلی شورای عالی فضای مجازی آمده است که اوراق و اسناد کتبی، الکترونیکی، صوتی و تصویری ارائه شده در جلسات شورا و مشروح مذاکرات شورا دارای طبقهبندی حفاظتی هستند. چرا باید طبقهبندی حفاظتی باشد؟»
نوروزی با مقایسه با مجلس شورای اسلامی افزود: «مجلس، یکی از ارکان حاکمیت به مراتب بالاتر از شورای عالی فضای مجازی است، مذاکراتش علنی منتشر میشود. چرا شورای عالی فضای مجازی اینقدر بسته عمل میکند؟»
ناتوانی در سازماندهی فضای مجازی
این حقوقدان با اشاره به پیامدهای این نگاه گفت: «با این رویکرد، اصولاً توانایی شناخت جهان جدید را نخواهیم داشت و طبیعتاً قادر نخواهیم بود آن را سازماندهی کنیم. مثل این است که برای قایق مقرراتی وضع کنیم که سرعت آن باید حداقل ۱۰۰ کیلومتر روی دریا باشد. این مثل هواپیماست و هواپیما برای آسمان ساخته شده است.»
سادهترین راه حل: حذف فیلترینگ
نوروزی با ارائه راهکارهای عملی گفت: «سادهترین راه حل این است که فیلترینگ برداشته شود و دسترسی آزاد به پلتفرمها فراهم شود. سایتها و پیجهایی که فیکنیوز و اخبار جعلی منتشر میکنند، مسدود شوند.»
نقش نهادهای صنفی در مقابله با اخبار جعلی
نوروزی بر نقش نهادهای مستقل تأکید کرد و گفت: «به مردم منابع انتشار اخبار جعلی را معرفی کنید، نه قوه قضائیه و نه وزارت ارشاد که دولت هستند، بلکه نهاد صنفی. خانه مطبوعات و انجمن صنفی روزنامهنگاران استان تهران را داریم. امکانات در اختیارشان بگذارید تا فیکنیوزها را فهرست و دورهای اعلام کنند؛ مشابه اتفاقی که درخصوص مواد غذایی میافتد و لیست محصولات غیربهداشتی هرازگاهی منتشر میشود.»
راه مبارزه با اخبار جعلی: شفافیت نه محدودیت
در بخش پایانی نشست، محور اصلی سخنان حاضران نقد قوانین محدودکننده مانند طرح صیانت، لزوم ایجاد مرجعیت رسانهای و تغییر حکمرانی رسانهای از کنترلمحوری به شفافیتمحوری بود.
نوروزی با بیان مثالهایی مانند لابی برای عدم انحلال یک بانک مشکلدار گفت: «منشأ بسیاری از اخبار جعلی، فساد و بدهبستانهای درون ساختار قدرت است. فیکنیوزها اینگونه حل میشوند، نه با قانونی که مثل طرح صیانت، فضای پلتفرمها را محدود کند.»
بحران اصلی: نبود مرجعیت رسانهای
باقی نیز مهمترین راهکار را ایجاد مرجعیت معتبر رسانهای دانست و افزود: «سرگردانی مردم در تشخیص خبر درست از نادرست ناشی از نبود چنین مرجعی است.»
وی تصریح کرد: «اگرچه مطبوعات کاغذی به دلیل رعایت استانداردهای حرفهای اغلب مرجعیت دارند، اما اثرگذاری آنان در مقایسه با رسانههای پرطرفدار کم است. صداوسیما میتوانست این نقش را ایفا کند، اما اکنون این جایگاه را از دست داده است. نگاه ابزاری به نهادهای مدنی و صنفی، امکان شکلگیری مرجعیت مستقل را از بین میبرد.»
ضرورت تغییر حکمرانی رسانهای
امیرشاهی راهکارهای مقابله با اخبار جعلی را در سه سطح برشمرد:
۱) سطح فردی: مسئولیتپذیری خبرنگار و تربیت روزنامهنگار اخلاقمدار.
۲) سطح سازمانی: ایجاد واحدهای راستیآزمایی در رسانهها برای بررسی صحت اخبار پیش از انتشار.
۳) سطح ساختاری و سیاسی: مهمترین سطح که حکمرانی رسانهای باید از کنترلمحور به شفافیتمحور تغییر کند و رسانه آزاد و پاسخگو بهترین ابزار مقابله با فیکنیوزهاست.
وی بر شفافیت مسئولان و تقویت رسانههای مستقل تأکید کرد و گفت: «نگاه مالکانه حکومت به رسانهها، اعتماد عمومی را خدشهدار کرده است.»
در پایان، کامبیز نوروزی پرسید: «رسانه تا چه اندازه باید نسبت به صحت خبر اطمینان داشته باشد؟» و گفت این استاندارد بسته به نوع خبر، مانند اظهارات یک مقام رسمی در مقابل یک گزارش عادی متفاوت است و باید میان سرعت و مسئولیت اجتماعی توازن برقرار کرد. او پیشنهاد کرد جلسهای جداگانه به این بحث اختصاص یابد.
انتهای پیام
