ضرورت شهرهای پایدار

شنبه 1404/03/17 22:49 دسته بندی: اقتصاد کلان کد خبر: 44984

بین میزان تولید ناخالص داخلی یک کشور و میزان شهرنشینی آن ارتباطی مستقیم وجود دارد. در حقیقت توسعه اقتصادی با شهرنشینی اتفاق می‌‌‌افتد. در سال ۲۰۲۳ میزان شهرنشینی در ایران ۷۷‌درصد بوده است که با توجه به اینکه ایران جزو کشورهای با درآمد سرانه بالاتر از درآمد متوسط است، میزان شهرنشینی آن به کشورهای با درآمد بالا نزدیک‌تر است. خصوصیات شهرها چیست و به چه نوع اقامتگاه‌‌‌های بشر، شهر گفته می‌شود؟ اول آنکه شهر به مکانی که بیش از ۲ یا ۵هزار نفر را در خود جای دهد اطلاق می‌شود.

دوم، شهرها بیشتر محلی برای فعالیت‌‌‌های صنعتی و خدماتی هستند تا کشاورزی. در کشورهای با درآمد بالا شهرها بیشتر محلی برای خدمات هستند؛ مانند تجارت در خرده‌‌‌فروشی یا عمده‌فروشی، آموزش، امور مالی، حقوقی، پزشکی، سرگرمی یا مدیریت دولتی. در واقع فعالیت‌‌‌های اقتصادی که مبتنی بر خدمات است بر شهرها مسلط است. سوم، شهرها مناطق نسبتا مولد اقتصادی هستند؛ به این معنی که متوسط تولید به‌ازای هر نفر در مناطق شهری، اغلب دو یا سه‌برابر بیشتر از مناطق روستایی همان کشور است.

چهارم، شهرها محل فعالیت‌‌‌های نوآورانه‌‌‌ای هستند که به سایر مناطق کشور نیز گسترش می‌‌‌یابند. پنجم، شهرها مراکز تجاری و محل مبادلات تجاری هستند. ششم، شهرهای بزرگ عمدتا ساحلی هستند؛ چرا که طبق گفته آدام اسمیت در سال ۱۷۷۶ توسعه معمولا از ساحل شروع می‌شود و به‌تدریج به سمت داخل حرکت می‌کند.

اغلب شهرهای بزرگ در ساحل یا در امتداد رودخانه‌‌‌های بزرگ ساخته شده‌‌‌اند؛ مانند شانگهای یا نیویورک که به این وسیله فضای کشور را به بازارهای جهانی متصل می‌کنند. هفتم، شهرها محل رشد سریع جمعیت هستند؛ چرا که روستاها از نظر جمعیت به اوج خود رسیده‌‌‌اند. هشتم، شهرها اغلب محل نابرابری‌‌‌های آشکار هستند. ثروتمندان و فقرا در کنار یکدیگر در شهرها زندگی‌‌‌ می‌کنند و ساختمان‌‌‌های مدرن در کنار ساختمان‌‌‌های قدیمی در شهرها خودنمایی می‌کنند. نهم، در شهرهاست که اقتصاد مقیاس و دامنه (اقتصاد مقیاس یعنی به میزانی از تولید برسیم که هزینه تمام‌شده هر محصول کاهش یابد. اقتصاد دامنه یعنی محصولات متنوعی تولید کنیم تا هزینه‌‌‌ کاهش یابد) امکان‌‌‌پذیر می‌شود و بهره‌‌‌وری در آن افزایش می‌‌‌یابد.

خصوصیت دهم شهرها به این صورت است که بهره بردن از «مزایای شهرنشینی» با دست‌وپنجه نرم کردن با چالش‌‌‌های عمده همراه است؛ مانند آلودگی شدید هوا و آب، ترافیک شدید، انتقال سریع بیماری‌‌‌ها، افزایش جنایت و خشونت که از تعاملات بالای انسان‌‌‌ها اتفاق می‌‌‌افتد. اگرچه تمرکز جمعیت خود می‌‌‌تواند نفعی عمومی داشته باشد؛ مانند دسترسی به خدمات درمانی، کنترل آلودگی از طریق پیشرفت زیرساخت‌ها و افزایش کنترل پلیس بر امنیت.

حال سوال اینجاست که چه چیزی یک شهر را پایدار می‌کند؟ پاسخ با توجه به سه‌بعد توسعه پایدار، سه‌‌‌گانه است. شهرهای پایدار از نظر اقتصادی مولد، از نظر اجتماعی (و سیاسی) فراگیر و از نظر زیست‌محیطی پایدار هستند؛ به این معنی که آنها باید فعالیت‌‌‌های اقتصادی کارآمد را ترویج کنند، اطمینان حاصل کنند که همه شهروندان می‌‌‌توانند از آنها بهره‌‌‌مند شوند، هوا و آب سالم ارائه دهند و سلامت فیزیکی و ایمنی شهروندان را حفظ کنند. این‌همه را نیز طوری انجام دهند که تنوع زیستی را به خطر نیندازد و به آب و هوا آسیب شدیدی وارد نکنند. همچنین این شهرها باید در برابر شوک‌‌‌های عظیمی که حاصل بلایای طبیعی هستند و چندان هم قابل پیش‌بینی نیستند، در سطح بالایی از آمادگی باشند.

اگر برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های شهری به هدف توسعه پایدار به‌درستی انجام پذیرد، شهرها می‌‌‌توانند کارآمد باشند و سرانه کربن پایینی از طریق زیرساخت‌‌‌های مناسب ارائه کنند. در تعیین چشم‌‌‌انداز آن برای توسعه پایدار اینکه چگونه یک شهر به‌طور موثر برای آینده برنامه‌‌‌ریزی می‌شود، تعیین‌کننده است. زیرساخت‌‌‌ها، تحرک و شمول اجتماعی، آموزش باکیفیت و آمادگی محیطی، همگی با هم برای این امر لازم و ملزوم یکدیگرند. در شهرهای پایدار زیرساخت‌‌‌ها بسیار اهمیت دارند. اینکه چگونه با انرژی، حمل‌ونقل، آب و زباله برخورد می‌شود، نشان‌دهنده میزان پایداری یک شهر است.

برنامه‌‌‌ریزی برای این امور می‌‌‌تواند فرصت‌‌‌های اقتصادی را به حداکثر برساند، کیفیت زندگی و سلامت عمومی را ارتقا بخشد و تاثیر جمعیت بر محیط را به حداقل برساند. در حقیقت شهرهای پرسکونت اگر به‌درستی طراحی شوند، نسبت به سکونتگاه‌‌‌های پراکنده و کم‌‌‌تراکم، بهره‌‌‌وری بیشتری دارند و گازهای گلخانه‌‌‌ای کمتری منتشر می‌کنند.

زیرساخت حمل‌ونقل در مناطق متراکم، با تکیه بر حمل‌ونقل‌‌‌های عمومی مانند اتوبوس، مترو، مسیرهای دوچرخه‌سواری و پیاده‌‌‌روی به‌جای خودرو می‌‌‌تواند یکی از عوامل مهم پایداری باشد. کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای از حمل‌ونقل پایدار یکی از مهم‌ترین شرایط شهرهای پایدار است. این امر با ایجاد محیط‌‌‌های امن برای پیاده‌‌‌روی و دوچرخه‌‌‌سواری، استفاده از خودروهایی که به‌وسیله انرژی خورشیدی جابه‌جا می‌‌‌شوند و حمل‌ونقل انبوه با استفاده از انرژی برق تجدیدپذیر، امکان‌‌‌پذیر است.

مدیریت انرژی یکی دیگر از نکات مهم در کاهش انتشار گاز دی‌اکسید کربن است؛ اینکه ساختمان‌‌‌ها به صورتی عایق‌‌‌بندی شوند که گرمایش و سرمایش با کمترین اتلاف انرژی اتفاق بیفتد و تهویه‌‌‌ ساختمان‌‌‌ها به‌صورتی کارآمد انجام پذیرد. از انرژی‌‌‌های خورشیدی و بام‌‌‌های سبز بهره ببرند، به معنای استفاده بیشتر خانوارها از برق تجدیدپذیر یا استفاده از انرژی‌‌‌های باد منطقه‌‌‌ای برای تولید برق آن منطقه. همگی این موارد می‌‌‌تواند به مدیریت انرژی و پایداری یک شهر کمک کند.

مدیریت پسماند نکته دیگری است که در زیرساخت‌‌‌های شهری باید به آن توجه کرد. در طول سال‌های گذشته شهرهای مختلفی رویکردهای متفاوتی در این زمینه داشته‌اند. یکی از بهترین رویکردها مختص شهر آنکاراست. در آنکارا زباله‌‌‌ها به‌صورت پلاستیک، مواد آلی و فلز دسته‌‌‌بندی می‌‌‌شوند. بخشی از آن برای کود کمپوست شده و برخی از طریق فرآیندهای صنعتی بازیافت می‌‌‌شوند. برخی از ضایعات نیز به یک واحد بزرگ زیست‌هضم‌کننده وارد شده و از طریق فعالیت باکتری‌‌‌ها تجزیه شده و متان آزادشده از آن برای تولید برق استفاده می‌شود.

برق تولیدشده به شبکه شهری فروخته می‌شود و گرمای حاصل از سوختن متان نیز به دو لوله وارد می‌شود. یکی به مجموعه‌‌‌ای گلخانه‌‌‌ای می‌رود که محصولات غذایی تولید می‌کنند و دیگری برای گرم کردن یک مرکز خرده‌‌‌فروشی که در کنار آن قرار گرفته، می‌رود. در حقیقت محل دفن زباله‌‌‌ها به‌جای محیطی آلوده و متعفن، به محلی سودآور و منبعی برای انرژی تبدیل شده است. این روش سبب آلودگی کمتر گازهای گلخانه‌‌‌ای نیز می‌شود.

مه‌‌‌دود یکی دیگر از معضلات شهرها، خصوصا کلان‌شهرهاست. در سال‌های دهه‌‌‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شهرهای نیویورک و لندن نیز با این مشکل روبه‌رو بودند. چین نیز در سال‌های گذشته با آلودگی‌‌‌ هوا روبه‌رو بوده است، به‌طوری که تخمین زده می‌شود سالانه ۲میلیون نفر در این کشور بر اثر آلودگی هوا از دنیا بروند. این نرخ در ایران براساس گفته شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، در سال ۱۴۰۲ در ۵۷شهر با ظرفیت ۴۸میلیون نفر، معادل ۳۰‌هزار و ۶۹۲نفر بوده است. شهرهای بزرگ سایر نقاط جهان با حرکت به سمت سوخت‌‌‌های کم‌‌‌کربن به هوای پاک‌‌‌تر، ایمن‌‌‌تر و همچنین کاهش انتشار دی‌اکسید کربن روی آورده‌‌‌اند.

زلزله تهدید دیگری است که همراه همیشگی شهرهاست. شهرهای پرجمعیت زیادی در سراسر دنیا در خطر این خطر هستند. لس‌آنجلس، مانیل، استانبول، لیما، تهران، سانتیاگو دی شیلی، سان‌فرانسیسکو، کونمینگ، ناگویا و ازمیر از جمله این شهرها هستند. تجربه شهرهای ژاپن در مواجهه با این بلای طبیعی نشان می‌دهد که چنانچه زیرساخت‌‌‌ها برای رویارویی با این پدیده مناسب باشند، می‌‌‌توان با کمترین آسیب و تلفات از آن عبور کرد. زلزله هائیتی در سال ۲۰۱۰ بیش از ۱۰۰هزار زندگی را خاموش کرد، در حالی که مشابه آن در کوبه ژاپن رخ داد و ۵هزار نفر جان خود را از دست دادند.

سیل نیز تهدید دیگری است که شهرها با آن روبه‌رو هستند. شهرهای ساحلی بزرگی مانند توکیو، دهلی، مکزیکوسیتی، نیویورک، شانگهای، سائوپائولو، داکا، کلکته، بوئنوس‌آیرس و ریودوژانیرو شهرهایی هستند که در معرض خطر سیل هستند. دانشمندان و مهندسان شهر نیویورک همواره در مورد آسیب‌پذیری این شهر در برابر سیل هشدار داده بودند. زمانی که در اکتبر ۲۰۱۲ ابرتوفان سندی سبب سیل در این شهر شد، نیروگاه‌‌‌های برق دچار سیل شدند. ژنراتورهای پشتیبان بیمارستان‌‌‌ها که در زیرزمین بودند به‌سرعت در آب غوطه‌‌‌ور شدند و بیمارستان‌‌‌های بزرگ نیاز به تخلیه فوری پیدا کردند.

نقشه‌‌‌ای که برای پایداری یک شهر ریخته می‌شود با دیگری متفاوت است. هر شهر با توجه به توپوگرافی خاص خود، تراکم جمعیت و آسیب‌‌‌پذیری‌‌‌هایش متمایز از شهر دیگری است و طرح خاصی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و سایر تغییرات محیطی با توجه به افزایش جمعیت یک شهر وجود ندارد. اگرچه طبقه‌‌‌بندی‌‌‌های مشخصی از طرف بخش جمعیت سازمان ملل متحد در مورد توفان‌‌‌های استوایی، خشکسالی، زلزله، سیل، رانش زمین و آتشفشان‌‌‌ها ارائه شده که می‌‌‌توان هر شهر را براساس آن طبقه‌‌‌بندی کرد و پیش‌بینی‌‌‌های لازم را انجام داد و نقشه راه پایداری آن شهر را ترسیم کرد.

* پژوهشگر اقتصادی