«دنیای اقتصاد» موقعیت راهبردی اقتصاد ایران را در ارتباط با اقتصادهای بزرگ بررسی کرد؛

بن‌بست تجارت دستوری

شنبه 1404/09/15 22:28 دسته بندی: اقتصاد ایران کد خبر: 40871

به گفته کارشناسان، در دنیای امروز بخش خصوصی مهم‌ترین عنصر در اقتصاد است و به همین دلیل، آنچه در شکل ‌دادن به تجارت بین‌الملل موثر است، ساختار انگیزشی است. برای مثال کشورهایی که بخش خصوصی قدرتمند دارند و کالاهای مناسب و پیشرفته صنعتی برای ارائه به بازارهای جهانی دارند، حتی بدون داشتن یک پیمان راهبردی می‌توانند مبادلات تجاری خود با دنیا را گسترش دهند. کشورها بدون رابطه راهبردی می‌توانند تجارتشان را قوی کنند اما بدون داشتن یک بخش خصوصی قوی و مانع‌زدایی از فعالیت‌های این بخش، حضور و رقابت در عرصه اقتصاد بین‌المللی اساسا ناممکن خواهد بود. قراردادهای راهبردی بدون یک بخش خصوصی قدرتمند مانند بازی‌های بین‌المللی تدارکاتی با تیم‌های برجسته فوتبال جهان، بدون وجود تیم‌های قوی در لیگ داخلی است.

یک مقایسه ساده که می‌تواند در رابطه با این موضوع روشنگر باشد، مقایسه میزان مراودات ایران و روسیه با میزان مبادلات ترکیه و روسیه است. میزان مبادلات ترکیه با روسیه در سال ۲۰۲۳ بیش از ۵۶.۵میلیارد دلار بوده است. این امر در حالی است که این کشور اساسا پیمان راهبردی از جنس پیمان ایران با روسیه ندارد و در بسیاری از بزنگاه‌های سیاسی نیز مواضعی ضد روسیه اتخاذ می‌کند. در مقابل، ایران که به‌عنوان متحدی راهبردی برای روسیه شناخته می‌شود، در سال ۱۴۰۱، تنها ۲.۳میلیارد دلار با این کشور مبادلات داشته است. این رقم حتی به لحاظ نسبی در مقیاس اقتصاد ایران و ترکیه نیز کوچک محسوب می‌شود. سهم ارزشی واردات ترکیه از روسیه نسبت به کل واردات ترکیه دست‌کم ۱۲.۵درصد بوده است؛ بااین‌حال، سهم واردات ایران از روسیه در سال ۱۴۰۱، ۲.۶درصد بوده است. این ارقام در سال ۱۴۰۲ نیز تفاوت عمده‌ای نداشته‌اند.

قراردادهای راهبردی ایران با چین و روسیه

ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده است با گسترش روابط خود با کشورهای شرقی همچون چین و روسیه، جایگزینی برای همکاری با کشورهای غربی پیدا کند. انعقاد قراردادهای راهبردی با این دو کشور و عضویت در گروه بریکس نمونه‌هایی از این رویکرد هستند. اما در شرایط جدید بین‌الملل، این استراتژی ایران با چالش‌هایی جدی مواجه شده است. یکی از این چالش‌ها اعلام آمادگی چین و روسیه برای مذاکره با آمریکا و احتمال پایان جنگ اوکراین است که می‌تواند تاثیرات عمیقی بر آینده همکاری‌های ایران با این دو کشور داشته باشد. در سال‌های اخیر چین با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ایران و خرید نفت، به یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران تبدیل شده است. این همکاری‌ها به‌صورت متقابل نیز بوده است. ایران همچنین با همکاری امنیتی در حوزه‌های مختلف ژئوپلیتیک، نقش قابل‌توجهی در پشتیبانی از مسکو ایفا کرده است.

همکاری دوجانبه ایران با روسیه و چین در شرایطی پیش رفته است که در هفته‌های اخیر، چین و روسیه هر دو اعلام کرده‌اند که آماده مذاکره با آمریکا برای حل‌وفصل برخی از مناقشات بین‌المللی هستند. این تحولات می‌تواند زنگ خطری برای ایران محسوب ‌شود، چراکه چین و روسیه ممکن است در جریان این مذاکرات از کارت ایران به‌عنوان ابزاری برای کسب امتیاز از آمریکا استفاده کنند.

چین، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های اقتصادی جهان، منافع گسترده‌ای در تعامل با ایالات متحده دارد. تنش‌های تجاری میان این دو کشور در سال‌های اخیر، اگرچه چین را به سمت تقویت روابط با ایران و روسیه سوق داده است، اما درنهایت پکن ترجیح می‌دهد روابط خود با غرب را حفظ و توسعه دهد. این امر ممکن است باعث شود که چین در مواقع حساس، از ایران فاصله بگیرد و منافع خود را در اولویت قرار دهد.

روسیه نیز، با وجود نزدیکی اخیر به ایران، به دنبال تامین منافع خود در سطح جهانی است. اگر مذاکرات روسیه و آمریکا به بهبود روابط دو کشور منجر شود، ایران ممکن است در اولویت پایین‌تری قرار گیرد. این موضوع به‌ویژه در شرایطی که ایران تحت فشارهای اقتصادی قرار دارد، می‌تواند تاثیرات منفی قابل‌توجهی داشته باشد.

پایان جنگ اوکراین چه اثری بر ایران خواهد گذاشت؟

جنگ روسیه و اوکراین از مهم‌ترین عوامل تشدید همکاری ایران و روسیه بوده است. با اعمال تحریم‌های گسترده علیه روسیه، مسکو به بازار ایران برای تامین برخی نیازهای اقتصادی و تجاری خود روی آورده است.

در مقابل، ایران نیز از روسیه برای دور زدن تحریم‌های آمریکا کمک گرفته است. اما اگر جنگ اوکراین پایان یابد و تحریم‌های روسیه برداشته شود، مسکو دیگر دلایل کنونی برای حفظ روابط ویژه با ایران نخواهد داشت.

در چنین شرایطی، احتمال همراهی روسیه با سیاست‌های آمریکا افزایش می‌یابد. پایان جنگ اوکراین همچنین می‌تواند تغییرات مهمی در بازار انرژی جهان ایجاد کند. بازگشت روسیه به بازارهای نفت و گاز اروپا، رقابت ایران در این بازارها را دشوارتر خواهد کرد. این موضوع به‌ویژه در شرایطی که ایران همچنان تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد و توانایی محدودی برای جذب مشتریان جدید دارد، چالش‌های جدی ایجاد می‌کند.

چین نیز مانند روسیه ممکن است به دلیل منافع اقتصادی و سیاسی، به سمت نزدیکی با آمریکا حرکت کند. روابط تجاری گسترده چین با ایالات متحده و اتحادیه اروپا، انگیزه قوی برای پکن به منظور کاهش تنش‌ها با غرب ایجاد کرده است. اگر چین در جریان مذاکرات با آمریکا تصمیم بگیرد که از حمایت از ایران بکاهد، این کشور با مشکلات بیشتری در فروش نفت و تامین مالی پروژه‌های خود مواجه خواهد شد. کاهش تقاضای چین برای نفت ایران می‌تواند ضربه‌ای جدی به درآمد ارزی کشور وارد کند. علاوه بر این، چین ممکن است در حوزه‌هایی مانند امنیت سایبری یا مسائل منطقه‌ای خاورمیانه، به توافق‌هایی با آمریکا دست یابد که منافع ایران را تحت‌تاثیر قرار دهد. به‌عنوان مثال، اگر پکن تصمیم بگیرد نقش فعالی در حل مناقشات هسته‌ای ایران ایفا کند، این موضوع می‌تواند به کاهش فضای مانور ایران در مذاکرات بین‌المللی منجر شود.

راه‌حل چیست؟

موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان، به‌تازگی در مصاحبه با «تجارت فردا» اشاره کرده است که: «امروز، ایران و روسیه یک مشکل مشترک به نام تحریم دارند که نمی‌توانند آن را با یکدیگر حل کنند و نیاز به روابط موثر بین‌المللی با دیگر کشورها دارند. تصور من این است که با روی کار آمدن ترامپ در آمریکا، پوتین با او وارد مذاکره می‌شود و سر مسائلی مانند حاکمیت شبه‌جزیره کریمه، جنگ اوکراین و مسائل خاورمیانه با هم معامله می‌کنند و باعث می‌شود روس‌ها از تحریم‌های بین‌المللی خارج شوند. این وسط ما هم باید برای خودمان فکری کنیم که اگر وضعیت تحریم و انزوای اقتصادی‌ ادامه پیدا کند، با مشکلات بزرگ‌تری مواجه می‌شویم. امضای تفاهم‌نامه‌های همکاری بلندمدت با روسیه و چین به‌تنهایی مشکل ما را حل نمی‌کند. تحریم مشکل بزرگ و جدی ماست. تا زمانی که مسائل و مشکلات ما با نظام اقتصاد بین‌الملل و در راس آن با آمریکا حل نشود، گره مشکلات اقتصادی ما باز نخواهد شد.

او در ادامه اشاره کرد که: «اقتصاد ایران نیازمند سرمایه‌گذاری مالی و ورود تکنولوژی جدید است. شرکت‌های بزرگِ نفت و گاز دنیا باید بیایند در ایران سرمایه‌گذاری کنند، در غیر این صورت مشکل ما حل نخواهد شد. این را باید بپذیریم و با صراحت و جسارت بگوییم تا افکار عمومی هم درک کند. اینجا دیگر آن شعار جواب نمی‌دهد. توانستن در چارچوب امکانات، سرمایه و فناوری و روابط واقعی تعریف می‌شود. ما باید شعارها را کنار بگذاریم و به طرف واقعیت‌ها برویم.»

به نظر می‌رسد ایران در سال‌های اخیر، به‌رغم امضای قراردادهایی راهبردی با چند ابرقدرت جهانی، بهره اقتصادی چندانی از این قراردادها نداشته است.

این در حالی است که بسیاری از کشورهای منطقه، با تقویت بخش خصوصی و ارتباط چندجانبه با همه کشورهای جهان، به‌رغم اختلافات سیاسی، مبادلات تجاری خود با دنیا را تقویت کرده‌اند. به گفته کارشناسان، حرکت به سوی تنش‌زدایی با جهان، مذاکره و گفت‌وگو با دنیا، رفع دائمی تحریم‌ها و رعایت استانداردهای بین‌المللی همچون FATF گام‌های اولیه‌ای هستند که برای بهبود وضعیت مبادلات تجاری کشور با خارج از کشور و تقویت بخش خصوصی می‌توان برداشت.