تخاصم به‏‏‏‏‌جا؛ تجارت به‏‏‏‏‌جا

در حدفاصل سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، تولید ناخالص داخلی روسیه(به قیمت جاری) ۲۵۰‌میلیارد دلار کاهش‌یافته و صادرات این کشور از ۶۳۵‌میلیارد دلار به ۴۶۶‌میلیارد دلار سقوط کرده‌است. در این بین اتحادیه اروپا یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری روسیه محسوب می‌شود. داده‌ها نشان می‌دهد؛ صادرات روسیه به اتحادیه اروپا در حد فاصل سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳ نزدیک به ۹۰‌درصد کاهش پیدا کرده‌است؛ بنابراین چالش تجارت با اتحادیه اروپا، مساله‌ای است که در صورت توافق با آمریکا، همچنان مشکل روسیه خواهد بود. در این بین درنظرگرفتن چند نکته حائزاهمیت است. مساله اول آن است که دو طرف منازعه (اتحادیه اروپا و روسیه) با مساله تجارت به‌عنوان یک امر حیثیتی برخورد نمی‌کنند. گرچه در طول دوران جنگ، اروپا واردات نفت از روسیه را تقریبا متوقف کرد، اما این امر مانع تجارت دو طرف در گروه‌های کالایی دیگر نشد. 

در دوره جنگ روسیه و اوکراین، سهم واردات از روسیه در گروه‌های کالایی مانند کودهای شیمیایی، آهن و فولاد از کل واردات اتحادیه اروپا افزایش داشته‌است؛ در واقع هم روسیه و هم اتحادیه اروپا، حوزه‌های تخاصم را از حوزه‌های همکاری تفکیک کرده‌اند. نکته دیگر آن است که حتی کشوری مانند روسیه با تولید ناخالص داخلی ۲‌تریلیون دلاری و ارزش تجارت بالغ‌بر ۹۰۰‌میلیارد دلار نیز در‌برابر فشار اقتصادی ناشی از تحریم آسیب‌پذیر است. مسوولان روسیه با آگاهی از صدمات میان‌مدت و بلندمدت تحریم به اقتصاد ملی، در اولین فرصت برای رفع تحریم‌ها تلاش می‌کنند و بر سیاست مقاومت دائمی در‌برابر تحریم اصرار ندارند.

زنگ تحریم نواخته شد

تجارت اتحادیه اروپا با روسیه از زمان شروع جنگ این کشور با اوکراین به‌‌‌‌‌شدت کاهش ‌یافته‌است. اتحادیه اروپا محدودیت‌هایی بر واردات از روسیه و صادرات به این کشور اعمال کرده‌است. این محدودیت‌ها باعث کاهش ۵۸‌درصدی صادرات به روسیه و افت ۸۶‌درصدی واردات از این کشور بین سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۲ تا سه‌‌‌‌‌ماهه سوم۲۰۲۴ شده‌است، بااین‌حال در فصل سوم سال‌۲۰۲۴، تجارت دو طرف نسبت به دوره قبل اندکی افزایش‌ یافته‌است. 

بر اساس آخرین آمار‌ها، کسری تجاری اتحادیه اروپا با روسیه در فصل سوم سال‌۲۰۲۴ به ۶۰۰‌میلیون یورو رسیده که بسیار کمتر از رکورد ۴۶‌میلیارد یورویی در سه‌‌‌‌‌ماهه دوم سال‌۲۰۲۲ است. داده‌های اتحادیه اروپا حاکی از آن است که سهم روسیه در تجارت خارجی اتحادیه اروپا به‌‌‌‌‌شدت کاهش ‌یافته‌است. صادرات و واردات هر دو به سطحی پایین‌تر از قبل از تهاجم روسیه به اوکراین رسیده‌اند. آمار‌ها نشان می‌دهد؛ سهم روسیه در صادرات اتحادیه اروپا از ۳.۲درصد در سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۲ به ۱.۳درصد در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم۲۰۲۴ کاهش‌ یافته‌است. در همین دوره، سهم واردات از روسیه از مجموع واردات اتحادیه اروپا نیز از ۹.۳درصد به ۱.۴درصد افت کرده‌است.

تراز تجاری اتحادیه اروپا با روسیه همبستگی زیادی با تراز تجارت انرژی دارد. افزایش قیمت‌‌‌‌‌ انرژی در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ باعث کسری تجاری اتحادیه اروپا در تجارت با روسیه شد. این کسری در فصل دوم ۲۰۲۲ به نقطه اوج خود رسید.

گروه‌های اصلی محصولات وارداتی

مهم‌ترین محصولات وارداتی اتحادیه اروپا از روسیه شامل ۵ گروه کالایی می‌شود. این محصولات بیش از ۶۰‌درصد از کل واردات اتحادیه اروپا از روسیه را تشکیل می‌دهند، پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین، محدودیت‌هایی از سوی مقامات اتحادیه اروپا بر واردات گاز طبیعی، زغال‌سنگ و نفت‌خام اعمال شد، اما برای برخی محصولات معافیت‌هایی درنظر گرفته شد. علاوه‌بر محصولات مذکور، چالش‌هایی بر واردات از روسیه در گروه‌های کالایی همچون آهن، فولاد و کودهای شیمیایی وجود داشت، اما همه محصولات این گروه‌ها مشمول تحریم نبودند. این محدودیت‌ها اصلی‌ترین دلیل افت شدید واردات اتحادیه اروپا از روسیه بود. 

نکته جالب آن است که به دلیل هدف‌گذاری اتحادیه اروپا برای گذار به انرژی‌های سبز، مقامات این اتحادیه، در مورد واردات نیکل از روسیه، محدودیتی اعمال نکردند، اما واردات این محصول نیز به دلیل تنش‌های سیاسی میان اتحادیه اروپا و روسیه، به میزان قابل‌توجهی کاهش ‌یافته‌است. مقایسه داده‌های فصل سوم سال‌۲۰۲۲ با فصل سوم سال‌۲۰۲۴ نشان می‌دهد؛ سهم واردات نیکل از روسیه از مجموع واردات این گروه کالایی ۲۱واحد‌درصد و این شاخص در مورد واردات نفت‌خام از این کشور ۱۷‌واحد‌درصد کاهش ‌یافته‌است. در مقابل، سهم واردات کودهای شیمیایی از روسیه از مجموع واردات این کالا ۱۳واحد‌درصد، گاز طبیعی ۳ واحد‌درصد و آهن و فولاد ۲ واحد‌درصد افزایش داشته‌است.

واردات نیکل اتحادیه اروپا

در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴، وزن واردات نیکل از روسیه به ۷۲‌درصد میزان واردات در سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۱ رسید، درحالی‌که ارزش واردات در فصل سوم ۲۰۲۴ به ۵۵‌درصد رقم سه‌ماهه نخست۲۰۲۱ کاهش ‌یافته‌است. این در شرایطی است که واردات نیکل تحت‌تاثیر ممنوعیت خاصی قرار نگرفته بود. از نظر ارزش، واردات نیکل اتحادیه اروپا از روسیه بین سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۱ و سه‌‌‌‌‌ماهه نخست۲۰۲۲ به‌‌‌‌‌طور چشمگیری افزایش‌یافت، زیرا تقاضا و قیمت‌ها بالا رفت، اما در ماه‌های بعدی، ارزش واردات به‌‌‌‌‌طور قابل‌توجهی کاهش‌یافت. سهم روسیه از واردات نیکل اتحادیه اروپا بین سه‌‌‌‌‌ماهه سوم۲۰۲۲ و ۲۰۲۴ به میزان ۲۱واحد‌درصد کاهش‌یافت. در همین دوره، سهم ایالات‌متحده، ۹ واحد‌درصد و نروژ و بریتانیا هرکدام ۵ واحد‌درصد‌ افزایش‌یافت.

واردات نفت‌خام اتحادیه اروپا

پس از شروع جنگ، یکی از مهم‌ترین راهبردهای اتحادیه اروپا، کاهش شدید واردات نفت از روسیه بود. در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴، حجم واردات نفت‌خام اتحادیه اروپا از روسیه به ۷‌درصد حجم واردات آن در سه‌‌‌‌‌ماهه نخست۲۰۲۱ رسید. همچنین ارزش واردات در فصل سوم سال‌۲۰۲۴ به ۱۰‌درصد رقم فصل نخست۲۰۲۱ کاهش ‌یافته‌است. بین سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۲ و سه‌‌‌‌‌ماهه نخست۲۰۲۱ واردات نفت اتحادیه اروپا از روسیه به‌دلیل افزایش قیمت‌ها از نظر ارزش تقریبا دو‌برابر شد. روسیه در سال‌۲۰۲۱ بزرگ‌‌‌‌‌ترین تامین‌‌‌‌‌کننده نفت‌خام اتحادیه اروپا به‌شمار می‌رفت، پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین، تغییرات قابل‌توجهی در تجارت نفت‌خام به‌‌‌‌‌وجود آمد که آثار آن از فصل سوم و چهارم سال‌۲۰۲۲ نمایان شد و در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ ادامه یافت.

در اتحادیه اروپا سهم واردات نفت‌خام از روسیه، نسبت به کل واردات این محصول، از ۱۸‌درصد در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۲ به ۲‌درصد در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴ کاهش ‌یافته‌است. در این دوره، سهم‌‌‌‌‌ ایالات‌متحده ۵ واحد‌درصد، قزاقستان ۴ واحد‌درصد، نروژ ۳ واحد‌درصد و عربستان‌سعودی ۲ واحد‌درصد افزایش‌ یافته‌است.

واردات کودهای شیمیایی

کود شیمیایی یکی از معدود محصولاتی است که تجارت آن تحت‌تاثیر تخاصم بین اتحادیه اروپا و روسیه قرار نگرفته‌است. در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم۲۰۲۴ نسبت به سه‌‌‌‌‌ماهه نخست۲۰۲۱، شاخص وزنی واردات کودهای شیمیایی از روسیه ۳‌واحد‌درصد کاهش‌یافته، درحالی‌که به‌دلیل افزایش قیمت‌ها، شاخص ارزش ۴۲ واحد‌درصد افزایش داشته‌است.  سهم روسیه از مجموع واردات کودهای شیمیایی اتحادیه اروپا از ۱۷‌درصد در فصل سوم سال‌۲۰۲۲ به ۳۱‌درصد در فصل سوم سال‌۲۰۲۴ افزایش‌یافته‌است، پس از روسیه، در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴، مراکش با ۲۰‌درصد و مصر با ۱۱‌درصد به ترتیب بزرگ‌‌‌‌‌ترین مبادی واردات کودهای شیمیایی اتحادیه اروپا محسوب می‌شوند.

واردات آهن و فولاد اتحادیه اروپا

داده‌ها حاکی از آن است که در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴، هم ارزش و هم حجم واردات آهن و فولاد از روسیه به حدود نیمی از سطح آن در سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۱ رسید. ارزش واردات آهن و فولاد اتحادیه اروپا از روسیه بین سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ به میزان ۶۳واحد‌درصد افزایش‌یافت که عمدتا به‌دلیل افزایش قیمت‌ها بود، پس از این دوره، به‌دلیل اعمال تحریم‌ها بر این محصولات، کاهش‌‌‌‌‌ در حجم و ارزش واردات مشاهده شد. سهم روسیه از واردات آهن و فولاد اتحادیه اروپا در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴ نسبت به سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۲ به میزان ۲ واحد‌درصد افزایش‌یافت. در این دوره ترکیه با سهم ۹‌درصد بزرگ‌‌‌‌‌ترین مبدأ واردات آهن و فولاد به اتحادیه اروپا شد. همچنین چین، هند، کره‌جنوبی و بریتانیا نیز در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴ سهم‌‌‌‌‌های بالاتری نسبت به روسیه داشتند.

واردات گاز مایع (LNG)

برخلاف واردات گاز، واردات گاز مایع اروپا از روسیه چندان تحت‌تاثیر چالش‌های سیاسی قرار نگرفت. در فصل سوم سال‌۲۰۲۴، حجم واردات گاز مایع اتحادیه اروپا از روسیه ۲‌درصد بیشتر از فصل نخست سال‌۲۰۲۱ بود، با این‌حال به‌دلیل افزایش قیمت‌ها، ارزش واردات اروپا در این دوره ۱۵۰‌درصد افزایش‌یافت. از نظر ارزش، واردات گاز مایع از روسیه تا سه‌‌‌‌‌ماهه سوم‌۲۰۲۳ به‌طور پیوسته کاهش‌یافت، سپس در دو فصل بعدی روند افزایشی پیدا کرد.  سهم روسیه از مجموع واردات گاز مایع اتحادیه اروپا از ۱۲‌درصد در فصل سوم سال‌۲۰۲۲ به ۱۰‌درصد در فصل سوم سال‌۲۰۲۳ کاهش‌یافت، اما در فصل سوم سال‌۲۰۲۴ به ۲۰‌درصد افزایش‌یافت. در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم سال‌۲۰۲۴ ایالات‌متحده با سهم ۳۵‌درصدی از واردات گاز مایع اروپا، مهم‌ترین مبدا در واردات این کالا محسوب می‌شود.

واردات گاز طبیعی

واردات گاز بیش از همه محصولات تحت‌تاثیر تنش‌ها میان اتحادیه اروپا و روسیه قرارگرفت؛ در واقع همین مساله باعث شد تا روابط تجاری دو طرف تا مرز قطعی کامل پیش‌برود. در سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴، حجم واردات گاز طبیعی از روسیه ۵۴‌درصد کمتر از سه‌‌‌‌‌ماهه نخست۲۰۲۱ بود، با این‌حال به‌دلیل افزایش قیمت‌ها، ارزش واردات در این دوره تنها ۱۰‌درصد کاهش‌یافت. ارزش واردات گاز طبیعی اتحادیه اروپا از روسیه بین سه‌‌‌‌‌ماهه نخست ۲۰۲۱ و سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۲ به‌‌‌‌‌طور قابل‌توجهی افزایش‌یافت زیرا قیمت‌ها به‌شدت بالا رفتند. در سه‌‌‌‌‌ماهه‌‌‌‌‌های بعدی، هم حجم و هم ارزش واردات به‌‌‌‌‌طور قابل‌توجهی کاهش‌یافت. در فصول اخیر، واردات اتحادیه اروپا از روسیه افزایش‌یافت و میزان آن اکنون نزدیک به سطح فصل سوم سال‌۲۰۲۲ است، با این‌وجود حجم واردات به میزان قابل‌توجهی کمتر از سطوح پیش از آغاز جنگ روسیه و اوکراین است.

سهم روسیه از واردات گاز طبیعی اتحادیه اروپا از ۲۲‌درصد در فصل سوم سال‌۲۰۲۲ به ۲۰‌درصد در فصل سوم سال‌۲۰۲۴ کاهش ‌یافته‌است. در این دوره، سهم الجزایر بیشتر از دیگر کشورها افزایش ‌یافته‌است.

محصولات صادراتی اتحادیه اروپا به روسیه

در دوره پس از جنگ روسیه و اوکراین، صادرات اتحادیه اروپا به روسیه کاهش قابل‌توجهی داشته‌است. در این بین نکته حائزاهمیت دیگر آن است که با وجود این تنش‌ها روسیه ارتباط تجاری خود را با اتحادیه اروپا به‌طور کامل قطع نکرده‌است. به‌عنوان مثال روسیه همچنان به میزان قبل از شروع جنگ با اوکراین از اتحادیه اروپا دارو وارد می‌کند. اتحادیه اروپا طیف وسیعی از محصولات را به روسیه صادر کرده‌است. بین سه‌‌‌‌‌ماهه نخست۲۰۲۱ و سه‌‌‌‌‌ماهه سوم ۲۰۲۴، صادرات ۴‌گروه از ۵‌گروه بزرگ محصولات (ماشین‌آلات، وسایل نقلیه، محصولات الکترونیک و پلاستیک) کاهش چشمگیری داشته‌است. 

در این بین محصولات دارویی استثنا هستند. صادرات دارو از اتحادیه اروپا به روسیه در فصل سوم۲۰۲۴ به رقم ۲‌میلیارد و ۳۰۰‌میلیون یورو رسیده‌است. این تنها ۶۰۰‌میلیون یورو کمتر از رکورد ۲.۸میلیارد یورو است که در فصل چهارم سال‌۲۰۲۲ ثبت‌شده بود.  در نهایت داده‌های تجارت روسیه و اتحادیه اروپا نشان می‌دهد؛ هر دو طرف حتی در زمان تنش‌های سیاسی نسبت به مساله تجارت رویکرد عاقلانه‌ای دارند. طرف‌های درگیری در اوج تنش‌ها سعی می‌کنند چارچوبی که مدت‌ها برای طراحی آن تلاش کرده‌اند را به کلی تغییر ندهند، هرچند که مجبور شوند در حوزه انرژی به یکدیگر فشار مضاعف وارد کنند.