معمای هم‌صدایی ایران و ارمنستان؛ گره کور قفقاز جنوبی و منطقه‌ای که در آستانه صف آرایی تازه قرار گرفته است/ پوتین اردوغان را قربانی مانور در حیاط خلوتش می‌کند؟
اقتصادنیوز: تلاش تهران برای نزدیکی به ایروان در شرایطی است که آذربایجان تن به توافق صلح نمی‌دهد و همین گزاره موجب شده…
یک شنبه 1404/03/18 10:54 دسته بندی: اخبار سیاسی امروز کد خبر: 52602به گزارش اقتصادنیوز، وبگاه امواج مدیا با انتشار یادداشتی مدعی شد: طی یک ماه گذشته، تعاملات دیپلماتیک و امنیتی میان ارمنستان و ایران افزایش یافته است. در ماه مارس، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در راستای تلاش‌های گسترده‌تر تهران برای تعامل با همسایگانش، به ایروان سفر کرد.
او در نشست خبری مشترک با «آرارات میرزویان» همتای ارمنی خود، بار دیگر بر مخالفت قاطع ایران با هرگونه تغییر ارضی و ژئوپولیتیکی در قفقاز جنوبی و مخالفت با تهدید یا توسل به زور برای پیشبرد چنین تغییراتی تأکید کرد. این موضع‌گیری تهران اشاره‌ای روشن به تنش‌های جاری میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان داشت. سفر عراقچی به ایروان در حالی صورت گرفت که باکو و ایروان اعلام کردند بر سر اصول یک توافق صلح برای پایان دادن به مناقشه‌ای که ریشه در فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه ۱۹۹۰ دارد، به توافق رسیده‌اند.
پشت پرده هم‌صدایی تهران و ایروان
این وبگاه در ادامه نوشت: در همین چارچوب، نیروهای ویژه ایران و ارمنستان هفته گذشته رزمایش نظامی مشترکی به‌مدت دو روز برگزار کردند که در آن از سلاح‌های سنگین و واحدهای تک‌تیرانداز استفاده شد. این تمرین‌ها در امتداد مرز ۴۴ کیلومتری میان دو کشور انجام شد و رسانه‌های رسمی ایران به‌نقل از مقامات اعلام کردند که هدف این مانور «تقویت امنیت مرز بر اساس منافع مشترک دو کشور» بوده است.
به ادعای ناظران، با وجود تلاش‌ها برای دستیابی به توافق صلح میان باکو و ایروان، این هدف همچنان دور از دسترس باقی مانده است. جمهوری آذربایجان که در جنگ‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ پیروزی قاطعی بر ارمنستان کسب کرد، عجله‌ای برای امضای توافق صلح ندارد.
باکو اکنون کنترل منطقه مورد مناقشه قره‌باغ را به‌دست گرفته که به‌دنبال آن، ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن این منطقه آواره شدند. با این حال، جمهوری آذربایجان همچنان خواهان امتیازهای بیشتری از سوی ارمنستان است، از جمله اصلاحات قانون اساسی برای حذف هرگونه اشاره به قره‌باغ. همچنین باکو تلاش‌های ایروان برای بازسازی توان نظامی‌اش را نشانه‌ای از نیات انتقام‌جویانه تلقی می‌کند؛ آن هم با وجود برتری آشکار نظامی جمهوری آذربایجان نسبت به ارمنستان.
به ادعای امواج مدیا، آنچه از دیدگاه تهران نگران‌کننده‌تر است، اصرار باکو بر توسعه «دالان زنگزور» است؛ مسیر ترانزیتی که قرار است سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان را از طریق مرز جنوبی ارمنستان به نخجوان و ترکیه متصل کند؛ موضوعی که در پیش‌نویس توافق صلح به آن اشاره نشده است.
الهام علی اف، رئیس‌جمهور بارها از جنوب ارمنستان به‌عنوان سرزمین «اجدادی» آذربایجان یاد کرده و خواهان بازگشت آن به حاکمیت باکو شده است. این اظهارات، در تهران نگرانی‌هایی درباره احتمال از دست رفتن مرز ایران با ارمنستان ایجاد کرده است؛ سناریویی که می‌تواند دسترسی ایران به دریای سیاه و اروپا از طریق گرجستان را قطع کند، وابستگی ایران را به آذربایجان و ترکیه و نفوذ اسرائیل را افزایش دهد. به همین دلیل، هشدار شدید عراقچی علیه هرگونه تغییر در مرزهای قفقاز جنوبی کاملاً قابل درک است.
چرخش به‌سوی غرب
در شرایط عادی، انتظار می‌رفت ارمنستان مانند ایران از تمامیت ارضی خود دفاع کند، اما رویکرد کنونی این کشور پیچیده‌تر از آن است و ممکن است روابط ایراوان با تهران را تحت فشار قرار دهد. پس از شکست‌های نظامی در سال‌های اخیر، نیکول پاشینیان، نخست زیر ارمنستان تلاش کرده از وابستگی سنتی به روسیه فاصله بگیرد و به‌سوی غرب متمایل شود؛ از جمله آشتی با ترکیه و تقویت روابط با اتحادیه اروپا و ایالات متحده را در دستور کار قرار داده است.
اوج این چرخش، تصویب قانونی در پارلمان ارمنستان برای ادغام با اتحادیه اروپاست. این اقدامات با حمایت اتحادیه اروپا همراه است که منطقه قفقاز جنوبی را به‌عنوان عرصه‌ای برای کاهش نفوذ روسیه می‌بیند. باز شدن مرز ارمنستان با ترکیه می‌تواند این کشور را وارد پروژه «کریدور میانی» کند؛ مسیر تجاری مورد نظر بروکسل برای دور زدن ادعایی روسیه و ایران.
برای ارمنستانِ محصور در خشکی، این پروژه از منظر اقتصادی جذاب است. از سوی دیگر، ادغام در اتحادیه اروپا به ایروان اجازه می‌دهد پس از توقف روند عضویت گرجستان، همچنان در منطقه حضور داشته باشد. پاشینیان همچنین فعالانه در پی نزدیکی به آنکارا بوده است؛ به این امید که ترکیه بتواند باکو را به مواضعی منعطف‌تر در مذاکرات صلح سوق دهد. اما این سیاست‌ها بسیاری از مردم ارمنستان، چه در داخل و چه در میان دیاسپورا، را خشمگین کرده است. پاشینیان حتی در خصوص نسل‌کشی ارامنه در سال ۱۹۱۵ تردیدهایی ابراز داشته و پیشنهاد داده کوه آرارات -نماد ملی ارمنستان که اکنون در خاک ترکیه قرار دارد- از نشان رسمی کشور حذف و با بلندترین قله در خاک ارمنستان جایگزین شود. او همچنین از جنبش ارامنه قره‌باغ انتقاد کرده و به پیشینیان ملی‌گرای خود حمله کرده است.
با وجود این امتیازدهی‌ها، ترکیه همچنان به نزدیکی با جمهوری آذربایجان اولویت می‌دهد و حاضر به فاصله گرفتن از باکو نیست. در این میان، به ادعای ناظران، برداشت تهران از مواضع پاشینیان این است که او ضعیف و آماده امتیازدهی به ترکیه و آذربایجان است؛ از جمله درباره دالان زنگزور، حتی بدون توسل جمهوری آذربایجان به زور.
پاشینیان پیش‌تر آمادگی خود را برای فراهم کردن ارتباط زمینی میان آذربایجان و نخجوان اعلام کرده است. مسئله کلیدی این است که آیا این مسیر ترانزیتی تحت حاکمیت ارمنستان باقی خواهد ماند (همان‌طور که تهران و ایروان خواهان آن‌اند) یا اینکه به یک دالان فراملی بدون حاکمیت ارمنستان تبدیل خواهد شد؛ طرحی که مورد نظر آنکارا و باکو است.
اگر پاشینیان به گزینه دوم تن دهد، ایران ممکن است ناچار شود از وضع موجود ارضی، از جمله مرز خود با ارمنستان، در برابر خواسته‌های ترکیه، آذربایجان و حتی خود ارمنستان دفاع کند. سفر عراقچی به ایروان را می‌توان تلاشی برای تقویت عزم ارمنستان و هشدار علیه امتیازدهی‌هایی دانست که به منافع ایران لطمه وارد می‌کند.
در عین حال، تهران نسبت به تمایل ارمنستان به همگرایی با اتحادیه اروپا نگرانی چندانی ندارد؛ آن هم با وجود روابط پرتنش ایران با بروکسل بر سر برنامه هسته‌ای، جنگ اوکراین و سایر مسائل؛ چراکه تهران نسبت به موفقیت واقعی ارمنستان در پیوستن به اتحادیه اروپا تردید دارد و معتقد است در نهایت، سرخوردگی از غرب باعث خواهد شد ایروان بار دیگر روابط سنتی‌اش با تهران را در اولویت قرار دهد. با توجه به چالش‌های اخیر اتحادیه اروپا در اروپای شرقی، این بدبینی تهران چندان بی‌اساس نیست.
چشم‌انداز آینده
تحولات ژئوپولیتیکی در اوراسیا، به‌ویژه اگر جنگ اوکراین به نفع روسیه پایان یابد، می‌تواند دینامیک‌های منطقه‌ای در قفقاز جنوبی را دگرگون کند. در چنین سناریویی، مسکو احتمالاً تلاش خواهد کرد تا نفوذ تضعیف‌شده‌اش را در منطقه بازسازی کند؛ نفوذی که در نتیجه جنگ اوکراین به نفع ترکیه و جمهوری آذربایجان کاهش یافته است. روسیه ممکن است درصدد مهار نفوذ ترکیه برآید، به‌ویژه پس از آن‌که آنکارا موفق شد در رقابت منطقه‌ای با مسکو دست بالا را پیدا کند؛ رقابتی که با سقوط متحد دیرینه روسیه در سوریه شدت گرفت.
اسلام‌گرایان سنی مورد حمایت ترکیه در دسامبر گذشته بشار اسد، رئیس‌جمهور سابق سوریه، را سرنگون کردند و روابط رسمی دمشق با ایران را قطع کردند؛ با وجود آن‌که تهران هم از حامیان اصلی اسد بود. در عین حال، سوریه سعی کرده کانال‌های ارتباطی خود با مسکو را حفظ کند.
در چنین فضایی، ارمنستان ممکن است در پی ترمیم روابط با روسیه برآید تا موازنه‌ای در برابر محور ترکیه–آذربایجان برقرار کند؛ به‌ویژه اگر فرانسه و اتحادیه اروپا نتوانند تضمین‌های امنیتی مؤثری ارائه دهند. ایران از چنین تحولی استقبال خواهد کرد؛ چراکه سلطه ترکیه و آذربایجان بر قفقاز جنوبی را مغایر با منافع خود می‌داند.
در نهایت، یک واقعیت بنیادین تغییری نکرده؛ ایران تنها همسایه ارمنستان در مرزهای شمال غربی است که هم دارای روابط دیپلماتیک و هم مرز باز با این کشور است (همراه با گرجستان). برای ایران، ارمنستان تنها همسایه دوست آن در شمال غرب محسوب می‌شود. از همین رو، تهران و ایروان به‌احتمال زیاد، با توجه به دگرگونی‌های ژئوپولیتیکی آتی، به تنظیم و تقویت روابط دوجانبه خود ادامه خواهند داد.
