رشد کند دسترسی‏‌پذیری اپلیکیشن‏‌های ایرانی برای نابینایان

در دهه‏‌های اخیر تکنولوژی با سرعت چشمگیری به زندگی روزمره افراد نفوذ کرد تا تجربه‏‌ای از خدمات و امکانات تازه برای آنها به ارمغان بیاورد و همزمان محدودیت‌ها را کمرنگ‏‌تر کند. در این میان استارت‌آپ‏‌ها سهم قابل‏‌توجهی از این روند را به عهده داشتند و در ایجاد دسترسی‏‌پذیری و برابری بیشتر برای کاربران مختلف و نیازهای متفاوت‏‌شان تاثیرگذار بوده‏‌اند. با این اوصاف افراد کم‏‌توان که با محدودیت‌ها و مشکلات بیشتری مواجه بودند، از مزایای خدمات متنوع آنلاین ارائه شده در پلتفرم‏‌ها بهره‏‌مند شدند. در همین راستا، روز جهانی نابینایان (دوشنبه گذشته) بهانه‏‌ای شد تا «دنیای‌اقتصاد» به بررسی میزان دسترسی‏‌پذیری وب‌سایت‏‌ها و اپلیکیشن‏‌های ایرانی برای این افراد بپردازد.

بیگانگی سایت‌‌ها و برنامه‌‌ها با دسترسی‌‌پذیری نابینایان

در سال گذشته معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی کشور اعلام کرده بود که ۲۲۳‌هزار و ۲۰۹ فرد دارای آسیب بینایی تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند که ۱۳.۵‌درصد معلولان کشور را تشکیل می‌دهند و این در حالی‌‌ است که بررسی‌‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد ارائه خدمات آنلاین برای این افراد در ایران وضعیت مناسبی ندارد. مدتی پیش یکی از اعضای انجمن نابینایان در ایران در مصاحبه‌‌ای اظهار کرده بود که در حوزه نرم‌‌افزاری استفاده از سایت‌‌ها و برنامه‌‌های ایرانی، برای نابینایان دسترس‌‌پذیر نشده است؛ یعنی این برنامه‌‌ها باید به‌‌گونه‌‌ای مناسب‌‌سازی شوند که نابینایان بتوانند با صفحه‌‌خوان‌‌ها یا ابزار و نرم‌‌افزارها کارشان را از طریق گوشی موبایل با کیفیت درست انجام دهند. در مقیاس جهانی نیز شاخصی برای این منظور به‌‌نام میزان دسترسی‌‌پذیری وجود دارد که مبنای آن بر دسترسی‌‌پذیری افراد ناتوان و کم‌‌توان جسمی و حقی است که آنها برای دسترسی به هر سامانه یا ابزار دارند.

امید هاشمی، کارشناس دسترسی‌‌پذیری پلتفرم دیوار، که به‌‌عنوان یک نابینا در این حوزه فعال است، درباره شاخص دسترسی‌‌پذیری دیجیتال به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «حدود ۱۵ سال است که کلیدواژه دسترسی‌‌پذیری دیجیتال در ایران مطرح شده است. در این بازه هر حرکتی بوده بر مبنای برخی فعالیت‌‌های فردی، داوطلبانه و انجمنی صورت گرفته است. برخی مجموعه‌‌ها از این خدمات استقبال می‌‌کردند، ولی طی این مدت مواردی هم وجود داشت که این موضوع برعکس اتفاق می‌‌افتاد و به نظر این شرکت‌ها توجیهی وجود نداشت. این موضوع باعث می‌شود کیفیت دسترسی‌پذیری دیجیتال در ایران با افت و خیز همراه باشد.»

هاشمی در ادامه می‌‌گوید: «علت وجود این افت و خیزها آن است که به ندرت مجموعه‌‌هایی پیدا می‌‌شوند که برای دسترسی‌‌پذیری استراتژی داشته باشند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته اکنون دسترسی‌‌پذیری دیجیتالی به‌‌صورت یک قانون درآمده است و اگر مجموعه‌‌ها از این قوانین تبعیت نکنند ممکن است مشکلات قانونی برای آنها پیش بیاید. در ایران با وجود اینکه در قانون حمایت از معلولان به ماجرای دسترسی‌‌پذیری اشاره شده است، ضمانت اجرایی ویژه‌‌ای برای آن وجود ندارد و مجموعه‌‌ها اگر برای خود مسوولیت اجتماعی قائل باشند یا اگر فکر کنند به‌‌صورت انتفاعی برای آنها مفید واقع می‌‌شوند، به سوی این خدمات می‌‌روند. به همین دلایل مجموعه‌‌ها به‌‌صورت مقطعی به سمت دسترسی‌‌پذیری دیجیتالی حرکت می‌کنند.»

این کارشناس دسترسی‌‌پذیری دیوار همچنین درباره استانداردهای طراحی وب برای نابینایان در دنیا بیان می‌کند: «در سراسر جهان استانداردی برای طراحی وب وجود دارد و شیوه‌‌نامه‌‌ای برای دسترسی به محتوای وب برای این دسته از افراد طراحی شده است. این شیوه‌‌نامه روی این نکته تمرکز دارد که چه اقداماتی باید صورت بگیرد تا محصول تایید شده برای همه گروه‌‌ها دسترسی‌‌پذیر باشد. در ایران مجموعه‌‌ها و توسعه‌‌دهنده‌‌ها به حد کافی با این موضوعات آشنایی ندارند و به همین دلیل در بسیاری از موارد محصول تولید شده از استانداردهای دسترسی‌‌پذیری برخوردار نیست.»

بررسی‌‌های میدانی خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که نابینایان عنوان می‌کنند این سطح پایین از دسترس‌‌پذیر بودن در دنیایی که هر روز به سمت تکنولوژی و دیجیتالی شدن پیش می‌رود، برای آنها مشکلات بسیاری را به ارمغان آورده است. یکی از اصلی‌‌ترین این مشکلات دسترسی به اطلاعات صوتی و متنی است که در این شرایط جایگزین تصویر می‌شود. یکی ‌‌دیگر از این موارد را می‌توان ناشی از مشکلاتی دانست که در تکمیل فرم‌‌ها وجود دارد. آنها بیان می‌کنند که حتی راهنمایی درستی برای کاربران نابینا و پشتیبانی از کیبوردهای مجازی وجود ندارد. همچنین افراد نابینا به برچسب‌‌هایی نیاز دارند که هر نکته را توصیف کند، اما اغلب اپلیکیشن‌‌های ایرانی از این قابلیت برخوردار نیستند.

قوانینی بدون ضمانت اجرایی

این موارد در حالی‌‌ است که بر اساس گفته‌‌های اعضای انجمن نابینایان کشور، قانون سفت و سختی نیز برای به‌‌کارگیری این سیاست‌‌ها، به‌رغم مذاکرات با نهادهای دولتی وجود ندارد و این موارد زندگی افراد دارای معلولیت نابینایی و کم‌‌بینایی را به‌‌طور مستقیم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. سهیل معینی، مدیرعامل انجمن باور و شبکه تشکل‌های نابینایان و کم بینایان کشور، درباره تاثیر فضای مجازی بر زندگی افراد نابینا به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید: «طی دهه اخیر به‌‌ویژه با رونق‌‌گیری فناوری‌‌های فضای مجازی و دیجیتال که عرصه جدیدی از مبادلات اطلاعات را ایجاد کرده است، زمینه جدیدی برای اشتغال بدون حضور فیزیکی را هم فراهم کرده است که برای افراد دارای معلولیت می‌تواند بسیار مفید باشد.

این تحولات شاخه‌‌های مختلفی داشته است؛ نخست انقلابی است که در تولید منابع اطلاعاتی اتفاق افتاده و باعث شده است افراد بدون حضور و با هزینه‌‌های بسیار کمتر به آنها دسترسی پیدا کنند که افق روشنی برای افراد نابینا و معلول بوده است. انجمن نابینایان با توسعه‌‌دهندگان مذاکراتی را هم انجام داده است. در این زمینه بزرگ‌ترین مساله دسترسی به سایت‌‌ها و اطلاعات فضای مجازی بود. طراحی این سایت‌‌ها به‌‌گونه‎‌‌ای بود که به صورت پیش‌‌فرض همه استفاده‌‌کنندگان از آن بدون نقص پنداشته می‌‌شدند و سایت‌‌ها به گونه‌‌ای طراحی می‌‌شد که بسیاری از افراد نابینا و کم‌‌بینا عملا امکان دسترسی نداشتند.»

معینی ادامه می‌دهد: «با این نهادها مذاکراتی صورت گرفت تا طراحی وبگاه‌‌ها را بر اساس استانداردهای جهانی دسترسی‌‌پذیری انجام دهند. طی سال‌های اخیر استانداردهایی در دنیا وضع شده است که وبگاه‌‌های پایگاه‌‌های اطلاعاتی موظف هستند آنها را رعایت کنند. ما این استانداردها را در کشور ترویج کردیم و جلساتی نیز با وزارت فناوری اطلاعات گذاشته شد تا ابلاغ‌‌های لازم صورت بگیرد. اکنون بخش دولتی و خصوصی مکلف به رعایت این استانداردها هستند و به تدریج این موضوع در حال انجام است. البته سرعت این ترویج مطلوب نیست و از نهادهای نظارتی خواسته شده است تا نظارت در این حوزه تقویت شود.L

قابلیت‌‌های ویژه اپلیکیشن‌‌های ایرانی برای کاربران نابینا

البته با وجود مشکلات عمده نابینایان ایران در زمینه دسترسی‌‌پذیری دیجیتالی، طی سال‌های اخیر برخی استارت‌آپ‌‌ها و اپلیکیشن‌‌ها خدماتی برای افراد دارای محدودیت‌های حسی و جسمی در نظر گرفته‌اند؛ برای مثال به دلیل اینکه برخی فعالیت‌‌ها در سایت دیوار مانند ثبت آگهی‌‌ نیاز به پرداخت آنلاین دارد، این سایت راهکاری را تدارک دیده است تا به وسیله آن فرآیند پرداخت در اپلیکیشن و وب‌سایت دیوار در دسترس افراد با محدودیت‌های جسمی از جمله نابینایان قرار بگیرد. در یکی از این راهکارها که با همکاری بازارپی انجام گرفته است، کاربران نابینای صفحه‌‌خوان به درگاه‌‌های پرداختی متصل می‌‌شوند تا بتوانند از قابلیت‌‌های دسترسی‌‌پذیری و پرداخت آنلاین ویژه خود استفاده کنند. صفحه‌‌خوان‌‌ها نرم‌‌افزارهایی هستند که به افراد نابینا و کم‌‌بینا امکان می‌دهند محتوای متنی ظاهر شده روی صفحه ‌‌نمایش را به صورت صوتی دریافت کنند. این ابزارها متن را تبدیل به گفتار می‌کنند و کاربران را قادر می‌‌سازند تا به اطلاعات دسترسی داشته و با اپلیکیشن‌‌ها و وب‌سایت‌‌ها تعامل داشته باشند.

همچنین اسنپ نیز در سال گذشته در یکی از به‌‌روزرسانی‌‌های خود اعلام کرد که افراد نابینا و کم‌‌بینا از این پس می‌توانند با استفاده از اپلیکیشن‌‌های واسط صفحه‌‌خوان درخواست سفر خود را ثبت کنند. علاوه بر این، مسافران می‌توانند وارد قسمت تنظیمات شوند و گزینه نابینایی یا کم‌‌بینایی خود را در قسمت دسترسی‌‌پذیری ثبت کنند. با استفاده از این قابلیت راننده می‌تواند از وضعیت مسافر خود مطلع ‌‌شود و آموزش‌‌های لازم برای نحوه‌‌ برخورد و برقراری ارتباط را نیز دریافت کند.

در سال ۱۴۰۰ اپلیکیشن تپسی نیز از دسترس‌‌پذیر شدن قابلیت‌‌هایش برای افراد نابینا در وبلاگ خود خبر داد. این اپلیکیشن در این باره نوشت معمولا سیستم‌‌ عامل موبایل‌‌ها می‌توانند برای نابینایان از طریق اپلیکیشن‌‌های واسط دسترس‌‌پذیر ‌‌شوند و در نتیجه آنها با حرکت انگشت روی صفحه گوشی موبایل خود، بخش‌‌های مختلف اپلیکیشن را به صورت صوتی می‌‌شنوند. از جمله این اپ‌‌های واسط، می‌توان به Talk back برای گوشی‌‌های اندرویدی و Voice over برای گوشی‌‌های iOS اشاره کرد، اما بسیاری از اپلیکیشن‌‌های ایرانی امکان خوانده شدن توسط این اپ‌‌های واسط را ندارند و در نتیجه نابینایان نمی‌توانند از آنها استفاده کنند. تیم فنی تپسی گزینه‌‌های مختلف اپلیکیشن آن را لیبل‌‌گذاری کرده‌‌اند تا این اپ‌‌های واسط بتوانند گزینه‌‌های موجود در اپ تپسی را برای نابینایان بخوانند و استفاده از آن برای‌‌شان دسترس‌‌پذیر شود.

در اردیبهشت سال ۱۴۰۲ نیز کافه بازار در این راستا قدمی رو به جلو برداشت و اعلام کرد که همزمان با انتشار نسخه جدید بازار، یک راهنمای مکتوب برای دسترسی‌‌پذیرکردن برنامه‌‌ها در اختیار توسعه‌‌دهنده‌‌های بازار قرار خواهد گرفت تا آنها بتوانند محصول خود را برای گروه‌‌‍‌‌های بزرگ‌تری از افراد دارای معلولیت، دسترس‌‌پذیر کنند.

ظاهرا دیجی‌‌کالا هم که بزرگ‌ترین بازارگاه آنلاین کشور به حساب می‌‌آید، کمتر از یک سال است که اقداماتی را برای دسترسی‌‌پذیری نابینایان آغاز کرده که هنوز هیچ‌کدام‌‌شان به نتایج ملموسی نرسیده‌‌اند. هادی صدری، کارشناس مسوولیت اجتماعی دیجی‌‌کالا، در این زمینه به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید که از بهمن‌‌ماه سال گذشته اقداماتی برای دسترسی‌‌پذیری افراد دارای معلولیت حسی و حرکتی در این پلتفرم شکل گرفته که قدم به قدم در حال اصلاح است. صدری به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌گوید: «اکنون اقداماتی برای دسترسی‌‌پذیری افراد نابینا به دیجی‌‌کالا نیز در حال انجام است که از سفارش محصول آغاز می‌شود و تا تحویل کالا امتداد دارد. در حال حاضر صفحه موقعیت‌‌های شغلی نیز تا حدودی برای نابینایان در دسترس است و افراد مجهز به صفحه‌‌خوان می‌توانند موقعیت شغلی خود را برای استخدام ثبت کنند.»

خدمات اوبر و آمازون برای نابینایان

در سال‌های اخیر دسترسی‌‌پذیر بودن اپلیکیشن‌‌ها برای همه اقشار جامعه اکنون در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته است؛ به‌‌گونه‌‌ای که افراد دارای محدودیت جسمی و حسی نیز مانند دیگر افراد جامعه بتوانند از خدمات استارت‌آپ‌‌ها و اپلیکیشن‌‌ها بدون هیچ محدودیتی یا دست‌‌کم با محدودیت کمتری استفاده کنند. اوبر که در حال حاضر بزرگ‌ترین کسب و کار حمل‌ونقل آنلاین دنیا را در اختیار دارد در سال‌های گذشته خدمات ویژه‌‌ای را برای نابینایان ارائه داده است. اپلیکیشن اوبر طراحی خود را به سمتی برده است که همه عناصر برنامه دارای برچسب‌‌های متنی توصیفی باشند و همچنین به صفحه‌‌خوان‌‌ها نیز اجازه می‌دهد که اطلاعات را با دقت منتقل کنند. همچنین در این اپلیکیشن ارتعاشات یا صداهای ویژه‌‌ای تدارک دیده شده که می‌توانند نشانه‌‌های بیشتری را برای کاربران فراهم کند؛ مانند زمانی که یک اعلان به‌‌خصوص برای جلب نظر کاربر روی صفحه ظاهر می‌شود.

همچنین در سال ۲۰۲۰ خیریه انستیتوی ملی رویال نابینایان اعلام کرد که با همکاری شرکت آمازون شرایطی را برای کمک به افراد دارای اختلالات بینایی فراهم کرده است که با فرمان صوتی در الکسا قابل دسترسی هستند. به این ترتیب کاربران می‌توانند از الکسا درباره فناوری‌های کمکی مخصوص نابینایان سوال کنند و درباره از دست رفتن قوه بینایی خود از این دستگاه مشاوره بگیرند. این فناوری‌‌ها به افراد نابینا کمک می‌کنند تا مستقل‌‌تر عمل کنند و همچنین موانع دسترسی به اینترنت را از بین می‌‌برند.